مقام صبر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مقام صبوری، صبر، صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت، صبر بر معصیت.
پرسش: راه‌های حصول به مقام صبوری و حلم و تحمل چیست؟ اصولاً انسان شکیبا چه خصوصیاتی دارد؟ مقام صبر چیست و کجاست؟
پاسخ: صبر یعنی مقاومت در برابر سختی‌ها و از دست ندادن تاب و قرار. صبر، نیرویی است کنشگر و پویا که انسان را در برابر آنچه ناخوش‌آیند اوست، توانمند می‌سازد. صبر به معنای حفظ نفس از
اضطراب و جزع و سکون و آرامش یافتن آن است.
مقام صبوری تنها با
اطاعت و
ترک گناه حاصل می‌شود و این امر در
زندگی افراد
مؤمن صابر، واضح است. هر چه
ایمان قوی‌تر شود، صبوری بالاتر می‌رود و هر چه صبر زیادتر شود، مواد
امتحان الهی (مشکلات) سخت می‌شود.
البته انسان آگاه به
استقبال امتحان‌های مرحله بالاتر می‌رود.چون که می‌داند با همین آزمایش‌هاست که به کلاس بالاتر ایمان و
بندگی راه می‌یابد و خود را یک قدم به
رشد و
کمال و مقام قرب نزدیک‌تر می‌کند. در آخر باید اشاره کنم که دستورات دینی مکمل یکدیگرند و انجام هر کدام، مؤثر در دیگری است؛ مثلاً یتیم‌نوازی در صبوری انسان و مواجه با سختی‌های دیگر تأثیر دارد و... .
روایات و
آیات زیادی در مورد صبر و فضائل آن و نتایج دنیایی و اخروی آن
سخن به میان آورده‌اند و
انسان را تشویق نموده‌اند که به این صفت آراسته شود. در این بحث در باب راه‌های تحصیل
صبر، تحمل و حلم سخن خواهیم گفت. قبل از شروع بحث باید اشاره کنیم که برخی روایات، صبر را سه قسم (صبر بر معصیت، مصیبت و طاعت)
نموده‌اند. پس این تقسیم‌بندی را محور بحث قرار می‌دهیم. البته باید گفت که برخی راه‌های کسب و رسیدن به صبر مربوط به
شناخت و بینش و درک صحیح فرد نسبت به
جهان، خداوند و صفات او و
مقام انسان و رابطه او با هستی می‌شود و برخی نیاز به ممارست و تمرین دارد و برخی دیگر جنبه عاطفی و محبتی دارد.
الف. در مقام طاعت؛ ب. در مقام معصیت؛ ج. در مقام مصیبت.
راه‌های کسب صبر در مقام طاعت بدین شرح است:
کسی که خداوند را ولی نعمت خود می‌داند و همه دار و ندار خود را متعلق به او می‌داند بر خود لازم می‌بیند که سستی و
تنبلی را کنار بگذارد و با
اطاعت از دستوراتش از او سپاس‌گزاری کند.
کسی که به خداوند و
ائمه اطهار (علیهم‌السلام) عشق می‌ورزد، سعی می‌کند که در
عمل نیز پیرو آن‌ها باشد و از
دشمنان آن‌ها دوری کند و در هر امری به الگوی صالح خود بنگرد و طبق آن عمل کند.
کسی که مورد تربیت اسلامی قرار بگیرد، قبل از
بلوغ به تمرین
عبادات مشغول می‌شود؛ به عنوان مثال فردی که از کودکی با مفاهیم و اعمال نماز آشنا نشود، در بزرگی برایش دشوار است که یک دفعه
نماز را شروع کند.
عبادت تنها برای
رشد و
کمال معنوی ماست و از عبادت چیزی به خداوند افزوده نمی‌شود.
طاعت، لذت پایدار آخرت را برای ما به
ارمغان می‌آورد، ولی تنبلی و عدم اطاعت، ندامت جاوید را در پی دارد.
انسان هر لحظه نیاز به
موعظه (نوار،
کتاب، جلسه، دوست صالح و ...) دارد. انسان گاهی با این‌که اگر تأمل کند می‌داند که باید مطیع خداوند باشد، ولی گاهی به خاطر
غفلت (اشتغال به کار،
زندگی، تعلقات مادی، دوستان مادی و ...) نسبت به امور اخروی سستی به خرج می‌دهد؛ مثلاً با عجله
نماز واجب را می‌خواند تا بیش‌تر با دوستانش خوش و بش کند.
دعای همیشگی (کم و مداوم) و هم‌چنین
ذکر و
تلاوت قرآن باعث
غفلت‌زدایی می‌شوند و دیگر این‌که انسان می‌تواند از خداوند در دعاهای خود بخواهد که او را از زمره صابران قرار دهد:
«
ربّنا افرغْ علینا صبراً و ...»؛
«پروردگارا! پیمانه شکیبایی و
استقامت را بر ما بریز».
به مرگ (تشیع جنازه رفتن،
وصیت‌نامه نوشتن، و
محاسبه نفس کردن ...) توجه داشته باشیم.
تأمل در این‌که افراد با «
ایمان» از
آرامش و اطمینان خاطر برخوردارند و بدانیم که بین اطاعت و ایمان رابطه مستقیم است (ایمان محکم‌تر می‌شود).
دوستی با افرادی که نسبت به
عبادات جدی‌اند و صبر در اطاعت خداوند دارند.
(توجه به نعمت‌های خدا، تأمل در عاقبت سستی و
غفلت، دیدن افراد با ایمان و عالمان خداشناس، خواندن روایاتی که انسان را به
عبادت تشویق می‌کند، مخالفت با
شیطان، با اطاعت خدا و خشنودی خداوند. راه یافت به
مقام رشد و
کمال، توجه به این‌که فردا دیر است و ممکن است وقتی برای جبران نداشته باشیم. استفاده از
تشویق در موقع طاعت، و
تنبیه در موقع معصیت مثل
روزه گرفتن.
راه‌های کسب صبر در مقام معصیت، عبارت‌اند از:
گناه یعنی حرکت در خلاف مسیر رشد و بالندگی (مخالفت با خدا و ائمه و ...).
معصیت یعنی ناسپاسی تمام نعمت‌های الهی (مادی، مثل چشم و گوش ... و معنوی مثل نعمت تشیع و
هدایت به واسطه ائمه (علیهم‌السلام)).
مؤمن عمداً
گناه نمی‌کند.او آگاه است که گناه یعنی مخالفت با محبوب‌ترین دوست (خدا). پس باید دائماً در حال توجه باشد تا مبادا تن به خواهش‌های شیطان، دوست ناباب و نفس اماره بدهد.
برخی راه‌های غفلت‌زدایی از این قرارند:
۱. انس با
دعا و
قرآن و ذکر (پیوسته وکوتاه‌مدت)؛ ۲. دوستی با
صالحان؛ ۳. دوری از افراد ناصالح؛ ۴. توجه به
مرگ؛ ۵. نوشتن وصیت‌نامه؛ ۶. اهتمام به نماز؛ ۷.
توبه از گذشته؛ ۸.
زیارت مشاهد شریفه و قبور ائمه (علیهم‌السلام) و ...؛ ۹. شرکت در مجالس موعظه،
تفسیر قرآن و ... .
توجه به دعاهایی که مربوط به
ترک گناه و انجام عبادت است (
مفاتیح و
صحیفه سجادیه).
مراد از ناظران اعمال؛ خداوند،
ملائکه الهی،
امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و حتی برخی صاحبان
کرامت.
مقام فردی که به خاطر خداوند ترک گناه و لذت می‌کند، بسیار بالاست (در
روایت داریم خداوند نزد ملائکه خود افتخار می‌کند به بنده خودش.)
گناه یعنی تن دادن به ذلت آنی
دنیا و از دست دادن لذت پایدار آخرت (که این امر از نظر
عقل سالم، پسندیده نیست).
گناه‌کار از منزلت خود نزد خداوند غافل است (
کرامت، فضیلت بر همه موجودات، خلیفه و جانشینی خداوند بر
زمین).
توجه به
عزت و آبرومندی انسان‌های دیگر نزد خداوند و حفظ حریم آن‌ها (
غضب،
ظلم،
گران‌فروشی، دشنام و ناسزا و ...).
انسان هر قدر معصیت کند، جسارت بیش‌تری در حریم‌شکنی
خالق و
خلق او پیدا می‌کند؛ پس باید مراقب بود (اگر دل برادر دینی خود را شکست، دل او را نیز به دست آورد).
دانستن مقامات انسان‌هایی که با عبادت و ترک معصیت به مقامات و کرامت‌های زیادی رسیدند.
اگر گناهی مرتکب شد، جریمه شود (
صدقه دادن، کمک زیادتر به دیگر....) و در موقع
اطاعت خود را تشویق کند (رفتن به سفر، مهمانی، خریدن عطر، نوار دینی و...) .
گناه و
ایمان رابطه معکوس دارند. هر قدر انسان گناه کند، باعث
ضعف ایمان او می‌گردد که آن هم در ناصبوری و ... مؤثر است.
کسب صبر در
مقام مصیبت‌ها و مشکلات (مرگ‌و‌میرها، مریضی‌ها، ناکامی‌ها و...):
شناخت خداوند و صفات او (
حکیم،
عالم،
حی، قادر و بی‌نیاز):
کسی که به خداوند ایمان دارد و با
مطالعه دقیق به مقام او آشنا شده است، متوجه می‌شود که
حوادث قضا و قدر براساس
حکمت و
رشد انسان است.
ما باید دید و بینش خودمان را براساس مفاهیم والای
اسلام اصلاح کنیم. طبق نظر اسلام ما از دو بعد
روح و جسم هستیم. بعد روحی ما هرگز از بین نمی‌رود و
انسان اصل
زندگی و
حیات خود را در پیش رو دارد (آخرت).
انسان
مؤمن به خاطر این‌که با امور مادی و محسوسات سروکار دارد و از سویی هر
روز با انسان‌های دیگر (خوب و بد) در ارتباط است، مسئولیت‌های زندگی را بر دوش دارد (کار،
خانواده، تحصیل و ...)، از حقیقت غافل می‌شود، فراموش می‌کند که
دنیا محل ماندن نیست و این‌که برای رشد و تکامل باید تلاش کند و این‌که تمام کارهای خداوند از روی حکمت است و ... بنابراین نیاز دارد پیوسته رابطه معنوی خود را با خالق خود، خلق و
طبیعت او حفظ کند (ذکر،
دعا، توجه به نعمت‌های مادی و معنوی خود، توجه به نعمت
سلامت، تأمل در زندگی حادثه دیدگان یا جوانانی که ناگهان از دنیا می‌روند و این‌که
مرگ امری حتمی است، دوستی با افراد مؤمن و...).
در فضائل مصیبت‌زدگان در
روایات و
قرآن (بشارت
بهشت، اجر هزار
شهید) تأمل کند.
در روایت داریم که
انسان آنچه را که با صبر به دست می‌آورد، بیش‌تر از آن است که با
بلا از او فوت می‌شود؛
(مثلاً در جامعه افرادی یافت می‌شوند که
موفقیت خود را مرهون سختی‌های طول زندگی (مرگ والدین، نابینایی، مرگ فرزند، هجرت از وطن و ... می‌دانند).
توجه به این‌که جزع و بی‌صبری بی‌فایده است،
و مانع آنچه اتفاق افتاده نمی‌شود و دیگر این‌که آینده را نیز خراب می‌کند.
بررسی احوال مقربان درگاه الهی و ابتلا و
صبر آن‌ها
(
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)،
زینب کبری،
امام خمینی مرگ پدر در کودکی،
هجرت و شهادت فرزند و...).
در روایت داریم که خداوند به هر کسی که در
مصیبت صبر کند، صبر بیش‌تر می‌دهد و این‌که مصیبت را به اندازه صبر او می‌دهد.
احادیث و
تجربه بیان می‌دارند که به دنبال هر غمی، شادی و راحتی است.
ای دل صبور باش و مخور غم که عاقبت ••• این شام صبح گردد و این شب سحر شود
مصیبت از نزد حق‌تعالی است. او که حکیم است و جز
خیر و صلاح ما چیزی نمی‌خواهد.
هر نیک و بدی که در شمار است ••• چون در نگری صلاح کار است
در روایت داریم که اگر انسان می‌دانست
خداوند چه اجری برای او به خاطر این مصیبتش در نظر دارد، آرزو می‌کرد که بدنش با قیچی تکه‌تکه شود و اجر آن را ببرد
یا این‌که وقتی انسان مصیبت‌دیده در آخرت با پاداش عظیم خود به خاطر آن مصیبت روبه‌رو می‌شود، آرزو می‌کند که ای کاش هیچ دعایی از من مستجاب نمی‌شد و مصیبت‌دیده می‌شدم و اجر می‌بردم.
دنیا به بلا پیچیده شده است
و محل
آزمایش انسان است. موارد
آزمایش بسیار است (انسان‌های دیگر، بلاها، دوستی‌ها و دشمنی‌ها و ...) خداوند با بلاها زمینه رشد مؤمن را فراهم می‌کند و
مؤمن با
اختیار خود دست به گزینش بهترین‌ها می‌زند
هر که در این بزم مقرب‌تر است ••• جام بلا بیش‌ترش می‌دهند
از سویی دیگر انسانی که می‌داند
جهان هستی براساس نظام احسن است و مشکلات و سختی‌ها جزء این نظام است، حتماً بینش عالمانه‌ای از
حوادث خواهد داشت.
توجه به عاقبت کم‌تحملی و بی‌صبری (نرسیدن به
هدف و...) توجه داشته باشد.
هر کس در دو صبر قبلی (بر طاعت و بر معصیت) خوب
عمل کند؛ یعنی مؤمن حقیقی شده باشد، تحمل بالاتری در این صبر پیدا می‌کند. (صبر بر مصیبت)
پرهیز از افکار منفی از جانب خود و دیگران و توجه به افکار مثبت «من می‌توانم»، «من راه‌حل خوبی می‌یابم»، «با کمک دیگران مشکل خود را حل می‌کنم» (اندیشه‌ها در
اعمال تأثیر دارد؛ یعنی هر عملی با
اندیشه شروع می‌شود).
تحمل و صبوری باعث
پاداش می‌شود و جزع و بی‌تابی باعث از دست دادن اجر (صبوری) و شدیدترین مصیبت می‌شود.
با افرادی که مشکلات زیادی داشته‌اند و با تحمل آن‌ها را حل کرده‌اند و با آن‌ها کنار آمده‌اند، آشنا و دوست شویم.
به فرموده
قرآن، خداوند با
صابران است
و او افراد صبور را دوست دارد.
در روایت داریم که از مصیبت‌ها و مشکلات خود نزد دیگران شکایت نکنید؛ چراکه نزد آن‌ها ذلیل می‌شوید (البته این منافات ندارد که انسان دنبال راه‌حل باشد و با افراد باتجربه
مشورت کند و از خدا بخواهد او را صبر بیش‌تری عطا کند).
با توجه به بحث‌های گذشته باید گفت انسان شکیبا مؤمن حقیقی است که مقام
بندگی خود را رعایت می‌کند و حریم خدا و
خلق او را نمی‌شکند، دل به دستورات خدا می‌سپارد و از
گناهان گریزان است و با دل و جان به سراغ مشکلات می‌رود، با آن‌ها دست به گریبان می‌شود، عاقلانه و با
مشورت آن‌ها را حل می‌کند و هر امری در
دنیا را یک
امتحان الهی در این دنیا می‌داند و سعی می‌کند که از این
امتحان با رعایت فرامین دینی سربلند بیرون آید.
در قرآن شریف وقتی سخن از
صبر به میان می‌آید، به دنبال آن بحث از بشارت
و پاداش الهی و اجر مضاعف به میان می‌آید و از آن بالاتر این‌که خداوند با فرد صبور است و دوست و عاشق اوست و در روایت نیز صبر را منشأ همه موفقیت‌ها و اطاعت‌ها معرفی کرد و آن را نسبت به کارها و
خیرات به منزله سر و بدن شمرده است (همان‌گونه که سر انسان نقش حیاتی و مرکز فرمان‌دهی و ریاست نسبت به بدن انسان دارد، صبر هم مثل سر است نسبت به
اعمال و خیرات).
یکی از راه‌های مفید برای کسب صبوری، توجه به ثمرات حلم و صبوری (آقایی، آسایش،
امنیت،
پیروزی، فرو بردن خشم، محبوب مردم، دوستان زیاد، چ
هم‌نشین خوبان) و آفات بی‌صبری است.
مقام صبوری تنها با اطاعت و
ترک گناه حاصل می‌شود و این امر در زندگی افراد
مؤمن صابر، واضح است. هر چه
ایمان قوی‌تر شود، صبوری بالاتر می‌رود و هر چه صبر زیادتر شود، مواد
امتحان الهی (مشکلات) سخت می‌شود.
البته انسان آگاه به
استقبال امتحان‌های مرحله بالاتر می‌رود. چون که می‌داند با همین آزمایش‌هاست که به کلاس بالاتر ایمان و
بندگی راه می‌یابد و خود را یک قدم به
رشد و کمال و مقام قرب نزدیک‌تر می‌کند. در آخر باید اشاره کنم که دستورات دینی مکمل یکدیگرند و انجام هر کدام، مؤثر در دیگری است؛ مثلاً یتیم‌نوازی در صبوری انسان و مواجه با سختی‌های دیگر تأثیر دارد و ... .
۱. چهل حدیث، امام خمینی، حدیث صبر، این کتاب بسیار ارزشمند و سازنده است، حتماً به آن مراجعه فرمایید.
۲. روش خودسازی، فریده مصطفوی و ...، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، (بحث صبر).
۳. اخلاق حسنه، ملامحسن فیض کاشانی، پیام آزادی، ۱۳۶۹. (بحث صبر).
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مقام صبر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۲۳.
