تنبیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تنبیه، تربیت.
پرسش: تا چه‌اندازه می‌توان از تنبیه برای تربیت استفاده کرد؟
پاسخ:
یکی از شیوه‌های تربیتی، استفاده از تشویق و تنبیه است.
تشویق وسیله‌ای برای ایجاد شوق و
انگیزه و رغبت برای انجام کارهای نیک و ایجاد عادت‌های پسندیده و تنبیه عاملی برای جلوگیری از کارهای زشت و ترک عادت‌های نکوهیده است.
استفاده از هر دو عامل «تشویق» و «تنبیه» در
تربیت مفید و ضروری است. تنبیه در موقعیت‌های ویژه‌ای می‌تواند روشی بازدارنده و گاه اصلاحی داشته باشد؛ از‌این‌رو اِعمال این روش در صورتی مؤثر است که در شرایط خاص و با رعایت جوانب گوناگون به کار گرفته شود، در غیر این صورت، اثرهای تخریبی آن به مراتب بیشتر از پی‌آمدهای مثبت آن خواهد بود. برای آشنایی بیشتر با این روش تربیتی، تعریف و انواع آن را بیان می‌کنیم.
تنبیه، مصدر باب تفعیل، از ریشه «بُنه» به معنای بیدار شدن از
خواب گرفته شده و در لغت به معنای بیدار کردن، واقف گردانیدن بر چیزی و آگاه کردن آمده است و در اصطلاح، عبارت است از: مواجه ساختن فرد خطاکار، با یک
تجربه ناخوش‌آیند، به منظور آگاه ساختن وی از پی‌آمد رفتار نامطلوب خود و جلوگیری از تکرار آن.
تنبیه براساس نوع تأثیر آن در متربی (شخص تربیت‌شونده) دو گونه است:
تنبیه عاطفی و روانی نوع اول به تنبیهی گفته می‌شود که موجب ناراحتی فرد می‌گردد و به اقتضای شدت و ضعف خود، فشار روانی خاصی را بر او وارد می‌سازد و در‌عین‌حال اثر مستقیمی روی بدن وی ندارد؛ مانند:
سرزنش و توبیخ، قهر کردن، محروم‌سازی از اشیای مورد
علاقه و... .
تنبیه بدنی و جسمانی به افعالی اطلاق می‌شود که به طور مستقیم بر بدن متربی تأثیر می‌گذارد و موجب درد و آزار جسمانی و در نتیجه
عذاب روحی می‌گردد؛ مانند: کتک زدن و ... .
به دلیل شدت و ضعف خطاها و متنوع بودن تنبیه‌ها و نیز متفاوت بودن موقعیت فرد خطاکار، اجرای روش تنبیه، مستلزم مراحلی است که در ذیل به آن‌ها می‌پردازیم:
گام اول: در اجرای روش تنبیه،
تغافل است؛ به این معنا که
مربی در اولین برخورد با خطای فرد، آن را نادیده می‌گیرد و طوری برخورد می‌کند که گویا از چنین رفتاری خبر ندارد.
امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «ان العاقل نصفه احتمال و نصفه التغافل؛ خردمند نصفش تحمل و
بردباری و نصف دیگرش نادیده‌گیری است».
در این باره به سخن امام علی توجه کنید:
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید:
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور داد با افراد
گناهکار با چهره‌ای گرفته و در‌هم کشیده روبه‌رو شویم.
درباره تنبیه با
کنایه، به فرمایش حضرت علی توجه کنید:
امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «تلويح زلّة العاقل له أمضّ من عتابه؛
لغزش شخص عاقل را با کنایه تذکر دادن، برای وی از ملامت صریح دردناک‌تر است».
در این مرحله، مربی، متربی را در خلوت و دور از
چشم دیگران مورد خطاب قرار داده و در مورد خطاهایش به او
تذکر می‌دهد.
در این مرحله، مربی، متربی را از عاقبت سوء رفتارش و
مجازات آن مطلع می‌سازد و تحقق این پی‌آمد را بر تکرار آن رفتار مشروط می‌کند.
محروم‌سازی مرحله دیگری از تنبیه است که به معنای سلب نعمت می‌باشد و در آن، فرد خطاکار از یک شیء مادی یا یک امر معنوی محروم می‌گردد.
اگر مراحل قبلی مؤثر واقع نشده می‌توان شیوه توبیخ و سرزنش را به کار گرفت. در سرزنش، مربی شخصیت متربی را نشانه می‌رود و او را به تنهایی و یا در حضور دیگران، نسبت به رفتار نامطلوبش بازخواست می‌کند.
ــ امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «التّقريع أشدّ من مضض الضّرب؛
تأثیر سرزنش گاهی از زدن بیستر است».
(البته به دلیل حساس بودن موضوع و آثار مخربی که ممکن است برای متربی داشته باشد، به کارگیری این روش‌ها در هر جا و با هر شرایطی تجویز نمی‌گردد).
این روش در مورد افراد ممیز و بالغی است که با
علم و به عمد و گاه از روی
دشمنی، مرتکب بزه و
خطا می‌شوند.
بعضی خانواده‌ها
کودکان را
تنبیه بدنی می‌کنند و چون معمولاً حدود آن را به‌خوبی نمی‌شناسند و در استفاده آن زیاده‌روی می‌کنند، اثرات بسیار بدی به دنبال دارد؛ از‌این‌رو توصیه می‌شود که از تنبیه بدنی تا آن‌جا که ممکن است، استفاده نشود و تنها در موارد بسیار نادر و کاملاً استثنایی مورد استفاده قرار گیرد.
معمولاً کسانی که به تنبیه بدنی متوسل می‌شوند، برای انتقام‌جویی و فرونشاندن
خشم خود از آن استفاده می‌کنند و به جنبه‌های تربیتی آن چندان توجهی ندارند و چون شخص (متربی) به علت تکرار با آن خو می‌گیرد، ناگزیر هر دفعه بر مقدار و شدت آن می‌افزایند تا آن‌جا که پس از مدتی، تنبیه بی‌اثر می‌شود و شخص، جسور، بی‌باک، بی‌اعتبار و لاابالی می‌گردد و کار تربیت عملاً به بن بست می‌رسد.
بنابراین باید حتی‌الامکان از تنبیه بدنی استفاده نکرد و اگر در بعضی مواقع استثنایی ضرورتی پیش می‌آید، در آن زیاده‌روی نکرد.
از نظر
فقه اسلامی اگر
پدر و مادر به صورت یا بدن فرزند خود ضربه‌ای بزند که سرخ و کبود و سیاه شود پرداخت
دیه بر او
واجب می‌شود.
[۵] ــ اگر پدر و مادر سیلی به صورت فرزند خود بزند که سرخ شود، ۵/۱ مثقال (۱۸ نخود) طلا و اگر کبود شود، ۳ مثقال و اگر سیاه شود، ۶ مثقال طلا باید بپردازد و اگر جای دیگر بدن را به واسطه زدن سرخ، کبود یا سیاه کنند، نصف مقدار طلایی که گفته‌شده، باید دیه به فرزند خود بپردازد یا
رضایت او را جلب کند).
از نظر شرعی، کتک زدن در صورتی که برای تربیت نباشد و بیش از مقدار لازم باشد، سبب
عذاب اخروی خواهد شد.
آن‌چه گذشت، مراحل گوناگون اجرای روش تنبیه بود که به‌کارگیری آن‌ها به همان ترتیبی که ذکرشده، مطلوب به نظر می‌رسد؛ اما اجرای مفید و کارآمد هر یک از مراحل یادشده، مستلزم رعایت اصول و قواعدی است که در زیر به آن‌ها اشاره می‌گردد.
۱.
حسن ظن؛ ۲. برخورد با رفتارها؛ ۳. رعایت ترتیب مراحل تنبیه؛ ۴. تقدم
عفو و
اغماض؛ ۵. در نظر گرفتن شرایط و موقعیت متربی؛ ۶. پذیرش عذر ۷. پرهیز از شتاب‌زدگی؛ ۸.
اتمام حجت قبل از ارتکاب خطا؛ ۹. هشدارهای غیر مستقیم؛ ۱۰.
اطمینان از ارتکاب خطا؛ ۱۱. تقبیح فعل نه
شخصیت؛ ۱۲. تنبیه فقط برای خطا کار نه اشخاص دیگر؛ ۱۳. توجه به آگاهی متربی به خطا و میزان تنبیه آن؛ ۱۴. توجه به ویژگی‌های مثبت؛ ۱۵. چراغ سبز برای بازگشت؛ ۱۶. تعجیل نکردن در تنبیه و سرزنش ۱۷. عدم
افراط در تنبیه و سرزنش؛ ۱۸. عدم تنبیه در حال
خشم؛ ۱۹. ضربه نزدن به نقاط حساس؛ ۲۰. عدم نگاه مجرمانه به متربی پس از تنبیه.
۱. روش‌های آسیب‌زا در تربیت از منظر تربیت اسلامی، محمدرضا خاتمی مقدم، پژوهشکده حوزه دانشگاه.
۲. رفتار والدین با فرزندان، محمدعلی سادات، انتشارات انجمن اولیا و مربیان.
۳. بررسی رفتار در روان‌شناسی تربیتی، حسین کریمیان، انتشارات مدین.
۴. پرسش‌ها و پاسخ‌های تربیتی، علی رحمانی، انتشارات پارسایان.
۵. کلیدهای رفتار با نوجوانان، دکتر‌هان فونتنل، ترجمه دکتر مسعود حاجی‌زاده، انتشارات صابرین.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تنبیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱۰/۲۱.
