خاستگاه موانع معرفت چیست؟
کلیدواژه: ظلم، کفر، اسراف و فسق، قرآن، حدیث.
پرسش: خاستگاه موانع معرفت چیست؟

هوس
از دیدگاه قرآن کریم، هوس، مبدأ خاستگاه همه موانع شناخت است. از این ریشه، شاخه‌های مختلفی می‌روید: ظلم یکی از این شاخه‌ها و کفر شاخه دیگر است، اسراف و فسق نیز شاخه‌های هوس‌اند.
هوس طوفانی است که وزش آن، غبارهایی تولید می‌کند به رنگ ظلم، کفر، اسراف و فسق؛ و با نشستن این غبارها بر آینه فکر و ذهن، این آینه زنگار می‌گیرد و انسان از شناخت حقایق عقلی و قلبی محروم می‌گردد.
ریشه موانع شناخت‌های عقلی و قلبی در آیه‌ای از قرآن کریم چنین مطرح شده است:
«اَفَرَءَیتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلَـهَهُ هَوَاهُ وَ اَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَـوَةً... آیا دیده‌ای آن کس را که هوس خود را خدای خود گرفته و خداوند، او را با‌این‌که می‌داند، گم‌راه کرده، برگوش و دلش مهر نهاده و بر دیده‌اش پرده‌ای افکنده است.»
قرآن کریم در این آیه عمیق و زیبا می‌خواهد چه بگوید؟ و ما از این آیه کریمه چگونه استفاده می‌کنیم که هوس ریشه موانع شناخت است؟
در بحث‌های گذشته توضیح داده شد که قرآن می‌فرماید: «وَ یضِلُّ اللَّهُ الظَّــلِمِینَ»(خداوند ستم‌گران را گم‌راه می‌کند)؛ «یضِلُّ اللَّهُ الْکـفِرِینَ» (خداوند کفار را گمراه می‌کند)؛ «یضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ»(خداوند کسانی را که اسرافکار هستند گمراه می‌کند)؛ «وَ مَا یضِلُّ بِهِ اِلَا الْفَـسِقِینَ»(اضلال خداوند ویژه افراد فاسق است).
هم‌چنین در بحث‌های گذشته مشخص شد که ظلم و کفر و اسراف و فسق، مانع شناخت هستند، و خداوند کسانی را که اهل ظلم و کفر و اسراف و فسق باشند، نه تنها هدایت نمی‌کند، بلکه گمراه می‌سازد.
ولی در آیه بیست و سوم سوره جاثیه، قرآن می‌گوید خداوند کسی را که هوس خود را خدای خویش گرفته، عامل حرکت و موضع‌گیری‌های فردی و اجتماعی‌اش هوس اوست، چنین فردی را خداوند گم‌راه می‌کند.
آن‌جا می‌گفت ظلم موجب گم‌راهی است، این‌جا می‌گوید هوس. آن‌جا می‌گفت کفر و این‌جا می‌گوید هوس. آن‌جا می‌گفت اسراف و فسق، این‌جا می‌گوید هوس.
از مقایسه آیات مذکور نتیجه می‌گیریم که هم ظلم و کفر و اسراف و فسق، حجاب عقل و مانع شناخت‌اند و هم هوس؛ چیزی که هست، هوس ریشه سایر موانع است. هوس، گاهی در قالب ظلم جلوه می‌کند، گاه در قالب کفر، و گاه در قالب اسراف و فسق.
هوس است که انسان را به تجاوز، به پنهان کردن حقیقت، به زیاده روی و به انحراف از راه حق وادار می‌کند.
ریشه همه موانع شناخت، هوس است و اگر انسان بخواهد موانع شناخت‌های عقلی و قلبی را که اساس انحطاط و آلودگی‌های اوست، به طور قطعی و بنیادین علاج کند، باید ریشه هوس را از عمق وجود خود برکند و جلو هوا و هوس خود را بگیرد. از این رو قرآن کریم تصریح می‌کند که:
«فَاَمَّا مَن طَغَی• وَ ءَاثَرَ الْحَیوةَ الدُّنْیا• فَاِنَّ الْجَحِیمَ هِی الْمَاْوَی• وَ اَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی• فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِی الْمَاْوَی؛
یعنی اهل دوزخ کسانی هستند که طغیان می‌کنند و زندگی و لذت دنیا را انتخاب می‌کنند و در مقام تعارض دنیا و آخرت، دنیا را ترجیح می‌دهند. اما اهل بهشت کسانی هستند که از مقام پروردگار خود بیم دارند و نفس خود را از هوسرانی باز می‌دارند. اگر ریشه هوس قطع نشود و هوس، خدای انسان شود، انسان اهل دوزخ و اگر قطع شود، اهل بهشت است».
(ادامه)