لذت بردن از عبادت و نماز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عبادت، نماز، حضور قلب، تزکیه، تهذیب نفس.
پرسش: چگونه در هنگام عبادت و نماز، خود را در محضر حق‌تعالی حاضر دانسته و از نماز لذت ببریم؟
پاسخ: برای لذت بردن از عبادت و نماز، نخست باید در تزکیه و تهذیب نفس همت بالا داشت و پس از تهذیب نفس، به عنوان جزء العلة،
اطاعت کامل از دستورات
شریعت و
تکالیف دینی، در رسیدن به چنان سرمنزل فرحناک تأثیر فراوان دارد.
هم‌چنین برخی راه‌های کسب حضور قلب در نماز عبارت‌اند از: اهمیت دادن به نماز،
شناخت و آگاهی، احساس نیاز، فهمیدن معانی نماز،
یاد مرگ و
نماز وداع، و
دعا و طلب حضور قلب در نماز.
رسیدن به لذت
عبادت و بار یافتن در محضر حضرت حق، تنها زمانی میسر و ممکن می‌گردد که آیینه قلب آدمی از هرگونه قذارت و آلودگی پاک و مصفا شود، به گونه‌ای که در آن جز نقش «واحد» هیچ نماند و البته پس از رسیدن به آن
مقام و مرتبت، حصول معنویت و لذت عبادت خودبه‌خود و به فضل لا ینقطع الهی حاصل می‌شود و هر کس به آن مقام راه یابد، هرگز میل به بازگشت به لذت‌های دنیا را در سر نمی‌پروراند. چنان انسانی
زندگی کاملاً دیگری را شروع می‌کند.
برای نیل به چنین عبادت خالص و نشاط‌آوری، توجه به نکات ذیل ضروری است:
هیچ انسانی به روح عبادت نخواهد رسید، جز آن‌که در
تزکیه و
تهذیب نفس و تحمل ریاضات شرعیه همت والا داشته باشد و به گفته پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)
جهاد اکبر را نیز با فتح و
پیروزی به فرجام رساند و خود معلوم است که این کار همت بلند و مردانه می‌طلبد.
پس از
تهذیب نفس، به عنوان جزء العلة،
اطاعت کامل از فرامین
شریعت و
تکالیف دینی، در رسیدن به چنان سرمنزل فرحناک تأثیر فراوان دارد. البته این
عبادات فقط نماز نیست؛ اما ما به عنوان مثال و بارزترین مصداق عبادت به شرایط ظاهری و باطنی نماز اشارات گذرایی میکنیم:
شرایط ظاهری شامل کلیه شرایط و
آداب نماز می‌شود که در کتب فقهیه و رساله‌های عملیه بیان شده است؛ نظیر
طهارت،
نیت،
تکبیرة الاحرام ... و تأکید می‌شود که در حصول روح عبادت افزون بر شرایط نماز، آداب معنوی نماز نیز اهمیت بسیار دارند و این آداب را نباید نادیده گرفت.
و اما شرایط باطنی نماز، عبارت‌اند از:
آگاهانه باشد؛ یعنی نماز باید با آگاهی کامل از معانی اذکار و
اعمال و مفاهیم آن خوانده شود.
خالصانه باشد؛ به این معنا که تلاش شود، صرفاً
انگیزه ما از خواندن نماز، تعبد در برابر عظمت
خالق باشد.
خاشعانه باشد؛ یعنی تلاش کند، نهایت بزرگی
خداوند را در برابر خود مجسم سازد و کوچکی و حقارت خود را در برابر آن عظمت تجسم بخشد.
مخفیانه باشد؛
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «
اعظم العبادة اجراً اخفاها؛
بیشترین پاداش به عبادتی داده می‌شود که مخفی باشد».
با
حضور قلب باشد؛ یعنی خود را کاملاً در محضر
پروردگار احساس کنیم و تمام
فکر و
اندیشه خود را بر عبادت متمرکز سازیم.
اما در حصول این حالت یعنی حضور قلب که در اهمیت آن در نماز هر چه بگوییم مبالغه نکرده‌ایم، لازم است به عوامل و شرایطی توجه شود که عبارتند از:
عارف بزرگ، استاد
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (رحمة‌الله‌علیه) می‌گوید:
حضور قلب سببش همت آدمی است؛ چون قلب تابع همت و
ایمان انسان به
حقیقت نماز است.آن کس که به این حقیقت اعتقاد داشته باشد که نماز
معراج اوست و مایه اوج و
سعادت او خواهد شد، با کسی که نماز را سربار خود و یک
تکلیف طاقت‌فرسا می‌پندارد، یقیناً از جهت دارا بودن حضور قلب متفاوت‌اند.
پس اگر بخواهیم در نماز حضور قلب پیدا کنیم، باید اهمیت عبادت را به
قلب تفهیم و
تلقین کنیم و این ممکن نیست مگر با فهمیدن فواید و
اسرار و حقایق نماز که در موارد بعدی مطرح خواهد شد.
معرفت و آگاهی نسبت به معبود و
عبادت، تأثیر بسزایی در کسب حضور قلب دارد.
چنانچه
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «
ما من شی بعد المعرفه یعدل هذه الصلاة؛
بعد از معرفت، عملی وجود ندارد که با نماز رقابت کند».
شناخت انسان نمازگزار باید به مرحله‌ای برسد که خود را محتاج و نیازمند به خدا بداند و در
آیات و روایاتی که
انسان را محتاج و نیازمند واقعی به خدا می‌شمارد، توجه و
تفکر کند؛ مثلاً آنجا که قرآن می‌فرماید: «
اَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ اِلَی اللَّهِ؛ شما نیازمندان به سوی خدا هستید»، گویای این است که زمانی که می‌خواهم نماز بخوانم، اگر فکر کنم که من الآن با کسی می‌خواهم صحبت نمایم که تمام
زندگی و وجودم وابسته به اوست و هر نفسی که می‌کشم، محتاج عنایت او هستم و هرچه بخواهم در دست اوست، یقیناً توجه بیشتری در
نماز خواهم نمود.
و اگر فکر کنم که من الآن با کسی می‌خواهم حرف بزنم که عظمت و بزرگی او همه جا را فرا گرفته و تمام اهل
زمین و
آسمان در برابر عظمت او سر فرود می‌آورند و بر همه چیز آگاه است و همه چیز را می‌بیند و همین لحظه مرا می‌بیند، مطمئناً با حالت
خضوع و
خشوع نماز را
اقامه خواهد کرد.
«
اَلَمْ یَعْلَمْ بِاَنَّ اللَّهَ یَرَی؛ آیا نمی‌داند که خدا او را می‌بیند».
در روایتی از
پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمده که می‌فرماید: آن‌چنان خدا را عبادت کن که گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را مشاهده می‌کند.
این‌ها (احساس نیازمندی به خدا، درک عظمت و بزرگی خداوند و احساس حضور در برابر خداوند) عوامل مؤثری در کسب حضور قلب است.
یکی دیگر از عوامل ایجاد حضور قلب در عبادت، احساس نیاز به نماز است. اگر انسان باور کند که نماز سرمایه سعادت و بهترین وسیله ارتباط مخلوق با خالق و نردبان صعود و
معراج مؤمن و مایه نزدیکی به
خداوند متعال و دژ محکمی در برابر حملات
شیطان و مایه
آرامش در
زندگی و به طور کلی کارخانه انسان‌سازی است، آن‌چنان احساس نیازی به نماز خواهد کرد که به‌هیچ‌وجه آن را از دست نخواهد داد.
شخص نمازگزار با توجه به معانی و مفاهیم الفاظ نماز، در حقیقت خدا را در
قلب حاضر می‌یابد. اگر نمازگزار دقیقاً معانی نماز را به قلب القا کند، آن‌جاست که اثر خودش را خواهد گذاشت.
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «
مَنْ صَلّی رُکعتینَ یعْلَمُ ما یقُولَ فیهِما انْصَرَف وَ لَیس بَینَه و بَینَ اللهِ عزّوجلّ ذَنْبٌ الّا غُفِرَ لَه؛ آن کس که دو رکعت نماز بخواند و بفهمد چه می‌گوید، از نماز خارج نمی‌شود، مگر این‌که
گناهان او بخشیده شده است».
این‌جاست که
زبان، معلم و قلب، متعلم است؛ یعنی با زبان معانی را به قلب القا می‌کند و قلب همانند طفلی که می‌خواهد
سخن بگوید و هنوز زبان باز نکرده، معانی را می‌پذیرد و پس از مدتی قلب، زبان باز کرده و معلم می‌شود و زبان تابع قلب می‌شود؛ ازاین‌رو امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: قلب را
قبله زبانت قرار بده و زبان را تکان مده مگر با اشارة قلب و موافقت
عقل و رضایت ایمان.
اگر نمازگزار پیش از نماز،
مرگ خویش را به یاد آورد و با همان حال به نماز مشغول شود، نمازش با حضور قلب خواهد شد.
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: هنگامی که
نماز واجب را می‌خوانی در وقتش بخوان، مانند کسی که
نماز وداع می‌خواند و می‌ترسد که بعد از این توفیق نماز خواندن نیابد.
تحصیل حضور قلب بدون کمک و یاری خداوند ممکن نیست؛ ازاین‌رو در
نمازهای یومیه می‌خوانیم «
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»؛ یعنی اگرچه ما تو را عبادت میکنیم، و لیکن در همین عبادت هم از تو
استعانت می‌جوییم.
و البته عوامل دیگری نیز ذکر شده که در مرتبه بعدی قابل توجه‌اند؛ مثلاً رعایت بعضی از مقدمات و
مستحبات نماز مانند: استعمال بوی خوش و هفت مرتبه تکبیر گفتن قبل از تکبیرة الاحرام و نگاه کردن به محل
سجده در حال
قیام یا بستن چشم‌ها در موارد ضروری و نگاه بین دو پا در هنگام
رکوع و نگاه به پاها در حال
تشهد و چسباندن دست‌ها به بدن در حال قیام و غیره؛ البته حضور قلب کامل نیاز به رفع موانعی از جمله
ترک گناهان و ترک شتاب‌زدگی و غیره دارد که از گفتن آن‌ها صرف نظر میکنیم.
لازم به ذکر است که حضور قلب، زمانی حاصل می‌شود که بر این شرایط مداومت و مراقبت داشته باشیم، وگرنه اثر نخواهد کرد؛ البته خدای متعال به لطف کامل خود این نوع نقیصه را به واسطه
نوافل (نمازهای مستحبی) جبران کرده است.
امام صادق (علیه‌السّلام) در این رابطه می‌فرماید:
نافله برای این قرار داده شده است تا آنچه از
واجب فاسدشده جبران گردد.
این جبران به این معناست که اگر نمازگزار نتوانست این حضور قلب را در نماز واجب پیدا کند، به وسیله خواندن نوافل قبل و بعد از
فریضه جبران می‌نماید؛ چراکه همه این امور وسیله‌ای است، برای به کمال رسیدن و انسان شدن؛ ازاین‌رو با ضمیمه شدن نوافل به
واجبات هدف حاصل می‌شود.
۱. حضور قلب در نماز، نوشته علی‌اصغر عزیزی تهرانی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
۲. آداب نماز امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه).
۳. اسرار الصلاة، نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ترجمه رضا رجب‌زاده، پیام آزادی.
۴. صلوة الخاشعین، آیت‌الله دستغیب، کانون تربیت شیراز.
۱. جوادی آملی، عبدالله، حکمت عبادات، مرکز نشر اسراء.
۲. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، اسرار الصلوة، انتشارات پیام آزادی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «لذت بردن از عبادت و نماز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۹/۱۴.
