شب زنده‌داری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلید واژه:
شب،
نیمه شب، شب زنده داری،
تهجد،
سهر،
نماز شب.
پرسش: شب‌زنده‌داری به چه معناست و به مصادیقی تعلق دارد؟
پاسخ: شب زنده داری به مصادیق زیادی مانند خواندن
نماز شب، د
دعا و
مناجات و غیره تعلق دارد.
این دو عنوان اخلاقی، در
منابع قرآنی، روایی و اخلاقی با تعابیری چون «
تهجد »
، به معنی اعمالی که پس از بیدار شدن از
خواب گزارده می‌شود
و «
سهر »
به معنای بیدار ماندن در
شب و «
قیام اللیل »
به معنای به‌پاخواستن در
شب برای
عبادت مطرح شده است و بسیار ملازم هم هستند گرچه یکی نمی‌باشند؛ زیرا واژه‌های مذکور به معنی عبادت در شب‌ها(هر عبادتی گرچه خدمت به
بیمار و
شیر دادن
بچه ) در فاصله‌ی پس از
نماز عشاء تا
اذان صبح است؛ گرچه از نظر زمانی، نیمه‌ی شب بهتر است
همانطور که نماز شب، برترین اعمال
شب‌زنده‌داران است.
علمای اخلاق چون مرحوم
فیض و مرحوم
ملکی تبریزی و جناب
نراقی و
امام خمینی شب‌زنده‌داری را در چند مصداق عبادی چون
دعا و
قرائت قرآن و به ویژه
نماز شب خلاصه کرده‌اند، اما حقیقت این است که در منابع اسلامی، مصادیق شب‌زنده‌داری بیشتر از نماز شب است:
قرآن کریم می‌فرماید: «در بخشی از
شب او را
تسبیح کن»
و امام خمینی(ره) از اساتید خود نقل می‌فرماید: کار سازترین
عمل در تأثر
قلب ،
سجده طولانی در دل شب که یک
ساعت و یا لا اقل سه ربع ساعت به درازا کشد و در آن گفته شود:لا اله الا أنت سبحانک انّی کنت من الظّالمین.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: هر کس شبی ده
آیه از
قرآن بخواند از بی‌خبران شمرده نمی‌شود.
وقتی
امام صادق (ع)
نماز عشا را به‌جا می‌آورد و پاسی از شب می‌گذشت کیسه‌ای پر از
نان و
گوشت و
پول بر می‌داشت و آن را بر گردن خود حمل می‌کرد و بین فقرای
مدینه تقسیم می‌کرد.
در
روایت است هر که در راه
حاجت برادر مؤمنش ساعتی از شب یا روز گام بردارد، خواه آن حاجت را برآورد یا نه، برای او از
اعتکاف دو
ماه بهتر است.
همچنین در روایتی آمده است که مردی خدمت نبیّ‌اکرم(ص) آمد و عرض کرد: «من مردی
جوان هستم و
جهاد را دوست دارم و مادری دارم که از آن
اکراه دارد. فرمود: برگرد و با
مادر خود باش، به خدائی که مرا به
حق برانگیخته است آرام گرفتن مادر تو با تو در یک شب بهتر است از یک
سال جهاد در
راه خدا »
نبیّ اکرم(ص) فرمود: شب‌زنده‌داری درست نیست مگر در در سه چیز:
طلب علم ،
تهجد و
قرائت قرآن ، بردن
عروس به خانه‌ی
شوهر (که
مستحب است شب باشد نه
روز )
امام باقر (ع) فرمود: شب‌بیداری یک شب در اثر
بیماری ، از
عبادت یکسال برتر است.
همانطور که
روایت است هر چشمی در
قیامت گریان است مگر سه
چشم : یکی از آنها چشمی است که در راه خدا بیداری کشد.
نماز شب هشت رکعت است و هر دو رکعت به یک سلام ختم می‌شود. سپس دو رکعت
نماز شفع به یک سلام و یک رکعت
نماز وتر است.
نماز شب در سفر که نافله‌های روز ساقط است، ساقط نشده
و در همه حال برای مردم
مستحبّ مؤکّد و برای پیامبر اکرم(ص)
واجب بود.
امام باقر (ع) از
جد خود نقل فرمود که برای خدای تعالی نداکننده‌ای است که در
سحرها فریاد میزند که آیا خواننده‌ای هست که او را جواب دهم و حاجت و نیازمندیش را برآورم، استغفارکننده‌ای می‌باشد که من او را بیامرزم، طلب‌کننده‌ای هست که او را عطا کنم.
امام خمینی (ره) می‌فرماید: سیره ائمه هدی(ع) و مشایخ عظام و علماء اعلام بر مواظبت بر نماز شب بوده بلکه بیداری در آخر شب را با قطع نظر از
عبادت اهمیت می‌دادند.
زیرا شب، هنگام انزوای از خلق و انقطاع از مشاغل روز است که انسان را به
خلوت و وحدت می‌کشاند و خلوت و وحدت به توحّد می‌رسانند و تا انسان به توحّد نرسیده است به
ادراکات عقلی و
سیر انفسی نائل نمی‌گردد.
خدای متعال، مومنین را به وصف «
استغفارکنندگان در
سحرگاهان » ستوده است.
چه این
استغفار سحرگاهی در نماز شب باشد چه در غیر آن
و به رسول گرامی‌اش دستور داده است که پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن(و
نماز ) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد!
و شب‌زنده‌داران را خردمندانی دانسته است که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند.
و فرمود: مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است
؛ زیرا نماز شب استوارترین و صائب‌ترین سخن است، برای اینکه در نماز شب
حضور قلب بیشتر و توجه به کلام دقیق‌تر است.
در
احادیث بسیار وارد است که نماز شب شرف
مؤمن است
و زینت آخرت، چنانچه مال و اولاد زینت دنیاست.
حضرت رسول(ص) در وصیتش به
امیرالمؤمنین (ع) فرمود: که بر تو باد به نماز شب خواندن و سه مرتبه این کلام را تکرار کرد.
در روایت است که هر کس در نماز وترش که آخرین رکعت نماز شب است، هفتاد بار در حال ایستاده‌بگوید:" استغفر اللَّه و اتوب الیه" و تا یک سال این عمل را ادامه دهد خدای تعالی او را در درگاه خود از مصادیق" مستغفرین بالاسحار" به حساب آورده و آمرزش خدای تعالی برایش حتمی خواهد شد.
و شاید مهم‌ترین فضیلت نماز شب در این روایت باشد که
امام صادق (ع) فرمود: از ما نیست کسی که
نماز شب نخواند.
آخوند ملاحسینقلی همدانی (ره) می‌گوید: از طالبان آخرت، احدی به مقامی از مقامات دینی نرسید مگر آنانکه
اهل تهجد و شب زنده‌داری بودند.
شیخ أنصاری (ره) به شاگردان دستور می‌داد که حتماً باید نماز شب بخوانند و خیلی روی این معنی تأکید داشت.
علامه طباطبایی (ره) امر شانزدهم از امور ضروری برای
سالک را شب‌زنده‌داری می‌داند
و نقل می‌کند که در آغاز ورودم به
نجف یک روز درِ مدرسه‌ای ایستاده بودم که
مرحوم قاضی از آنجا عبور می‌کردند، چون به من رسیدند دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: «ای فرزند!
دنیا می‌خواهی
نماز شب بخوان؛ و
آخرت می‌خواهی نماز شب بخوان!»
۱. رسیدن به
مقام محمود زیرا این معنا اختصاصی به حضرت رسول(ص) ندارد، بلکه برای غیر آن حضرت(ص) نیز میسور است، تفاوت بین آن حضرت(ص) و دیگران در درجه کمال وجودی است، نه در اصل تکامل.
۲. از اسباب رسیدن
حضرت ابراهیم به
مقام خلّت (دوستی الهی)
۳. نزدیک کننده به خداوند، پاک‌کننده‌ی
گناهان و باز دارنده از گناهان.
۴.
ابوطالب مکی از برخی
علما نقل می‌کند که هر کس چهل شب را
خالصانه شب‌زنده‌داری کند،
ملکوت آسمان را به او ارائه می‌کنند.
۵. چیرگی
روح بر
قوای بدن و
تقویت اراده که کم کم زحمت آن کم می‌شود و
اطاعت بدن از
نفس زیاد می‌شود، چنانچه می‌بینیم اهل آن بدون زحمت انجام می‌دهند.
۶. جبران نواقص
نمازهای یومیه دارد.
۱.
زیبایی چهره : آنانکه در شب با خدا
خلوت می‌کنند خدا آنان را بنور خود می‌پوشاند.
۲.
ادای قرض۳. از بین بردن
اندوه۴. از بین بردن
درد از
تن .
۵. تضمین کننده‌ی
روزی روز
بدون زحمت و رنج.
شب‌زنده‌داران، شیران روز و راهبان شب‌اند که خداوند به وسیله‌ی انان
عذاب را از
امت بر می دارد
و این خود بزرگترین خدمت اجتماعی آنان است.
خدای متعال در
سوره مزمّل به رسولش(ص) امر می‌کند که نماز شب بخواند، تا به این وسیله آماده گرفتن مسئولیتی گردد که به زودی به او محول می‌شود و بتواند در برابر حرفهای بیهوده‌ای که دشمنان می‌زنند و
شاعر و
کاهن یا دیوانه‌اش می‌خوانند
صبر کند، و به نحوی پسندیده از آنان کناره‌گیری نماید.
مؤمن باید از ابتدای روز و در اول شب به فکر تهیه اسباب شب‌زنده‌داری باشد.
بنابراین این اسباب بر سه دسته هستند:
در طول روز: از امور مهم، خواب در روز و در
اول شب است
همانطور که نبیّ‌اکرم(ص) فرمود: از
خواب قیلوله برای
بیداری یاری بخواهید.
همچنین نقل است
پیامبر اکرم (ص) در اوّل شب پس از
نماز عشا می‌خوابید.
در
روایت است که
شیعیان اهل‌بیت (ع) اول شب می‌خوابند.
قبل از
خواب و هنگام خواب:حالات اول شب در
توفیق آخر شب مؤثر است لذا سزاوار است که انسانی که قصد
تهجد دارد بر وظایف و
آداب خوابیدن مواظبت داشته باشد تا توفیق قیام برای
نماز شب نصیبش شود.
بخشی از این وظایف مهم عبارتند از:
۱.
محاسبه نفس .
۲. با
طهارت و
یاد خدا به بستر رفتن
۳.
قرائت ادعیه و
اذکار قبل ازخواب.
۴. خواست قلبی برای بیدار شدن:
امام باقر (ع) فرمود: هر کس
نیت کند که هر ساعتی که
خدا بخواهد بیدار شود خدا همانا دو
فرشته باو گمارد که در آن
ساعت او را بجنبانند.
بعد از بیدار شدن از خواب:
مرحوم قاضی به شاگردان خود دستور داده بود که در میان شب چون برای نماز شب بر می‌خیزید چیز مختصری تناول کنید؛ مثل
چای یا
دوغ یا یک خوشه
انگور ، یا چیز مختصر دیگری که بدن شما از
کسالت بیرون آید و
نشاط برای
عبادت داشته باشید.
۱.
تنبلی : حضرت نبیّ اکرم(ص)فرمود: کسی نیست مگر اینکه در شبی دو مرتبه فرشته‌ای او را از خواب بیدارش می‌کند و می‌گوید: بنده‌ی خدا بنشین و به یاد خدا باش در مرتبه‌ی سوم که فرشته او را بیدار می‌کند اگر آگاه نشد
شیطان در گوشش
ادرار می‌کند.
۲.
پرخوری سبب
پرخوابی می‌شود و پرخوابی نیز سبب از دست رفتن نماز شب می‌شود.
۳. مطلق
گناهان به‌ویژه
دروغ .
۴. در
روایات آمده است که
بنده یک یا دو شب از تهجد و شب زنده داری محروم می‌گردد برای اینکه به خود
عجب نکند.
امام باقر(ع) فرمود: نماز شب ارمغان مؤمن به سوی پروردگارش است پس ارمغان‌های خویش را برای پروردگارتان نیکو کنید که خدا جائزه‌های شما را
نیکو کند؛ زیرا که این ارمغان را نگهداری نمی‌کند مگر
مؤمن درستکار راستگو .
در این زمینه آداب و وظایف مفصل و دعاهاو مناجات‌هایی از
ائمه (ع) رسیده است که مضامین عالی و بلندی دارند و با شئون محضر پروردگار و احوال سالکین إلی اللّه از هر مرتبه و مقامی باشند مناسبت دارد
و برخی از آنها عبارتند از:
مسواک زدن و خود را
معطر نمودن،
نظر کردن به
آسمان و
قرائت آیات آخر
سوره آل عمران حضور قلب در استغفارات و آنچه که بر زبان می‌آورد تا در مقام
مناجات و گفتگوی با خدا، دروغ نگوید.
۱.
ریاکاری در نماز شب: نوعی از ریای آشکار در نماز شب وجود دارد که از ریای پنهان هم پنهان‌تر است، و آن این است که صاحبش را به عمل وادار نمی‌کند ولی انجام عمل را برایش آسانتر می‌کند مثلا کسی که اهل نماز شب است ولی بیدار شدن برای او مشکل است در صورتی که گرفتار این مرتبه
ریا باشد هنگامی که مهمان دارد برای بیدار شدن آمادگی بیشتری پیدا می‌کند.
۲. تهجد بدون
تفکر : دو رکعت متوسّط با
فکر بهتر است از ایستادن یک شب در صورتی که
قلب غافل باشد.» خوشا خواب زیرکان و
افطار کردنشان
۳. کوتاهی در
ادای فرائض و انجام
واجبات .
۴.
تکبر : نبیّ اکرم(ص) وقتی
فضایل نماز شب را ذکر نمودند در ادامه فرمود: پس قدر این فرصت را بدانید که چه عاقبت خوبی است زمانی که از
عجب و ریا سالم بماند.
البته مسرور شدن به تهجد با
تواضع و
فروتنی کردن برای خدا و
شکر او بر این
توفیق و طلب زیاده کردن عجب نیست و ممدوح است.
استاد بزرگ اخلاق، مرحوم
ملکی تبریزی می‌فرماید: بعضی از مردم هستند که
شیطان از سمت راست (سپس از پیش رو و از پشت
سر ، و از طرف راست و از طرف چپ آنها، به سراغشان می‌روم و بیشتر آنها را شکرگزار نخواهی یافت!»
) بر آنها وارد می‌شود و آنها را به خیال اینکه
مطالعه از شب زنده داری افضل است از این فضیلت عظمی باز می‌دارد و این چیزی جز
غرور و
فریب نیست.
زیرا
نماز شب یکی از مهمات در راه
تهذیب نفس که
واجب عینی است می‌باشد ولی
تحصیل علم واجب کفایی است.
مؤمن ،
نماز شب را در راه تحصیل
علم از مطالعه کار سازتر می‌بیند.
همانگونه که در بعضی از
روایات به این مطلب
تصریح شده است که
علم به کثرت
تعلم و مطالعه نیست، بلکه
علم نوری است که
خدا در
دل هر یک از
بندگان خود که بخواهد می‌افکند و شب زنده‌داری و
مناجات در
شب ، دل را
نورانی می‌گرداند و باعث ثبات نور در دل
مؤمن می‌شود.
سایت پژوهه.
