تفکر و تدبر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تفکر، تدبر،
قرآن مجید، فهم قرآن.
کلیدواژه: تدبر و تفکر در آیات چه‌گونه است و یعنی چه؟ در‌صورتی‌که بعضی‌ها به‌طور‌کلی، معلوماتی نسبت به آیات ندارند تا در آن تدبر و اندیشه نمایند؟
کلیدواژه:
فکر در لغت یعنی
اندیشه، تأمل،
اعمال نظر و
تدبر، برای به دست آوردن واقعیات، عبرت‌ها و غیره.
در تعریف اصطلاحی
فکر آمده: «فکر یا اندیشه، اجرای عملیات عقلی در معلومات موجود برای دست‌یابی به مطلوب است».
در این باره
آیات الهی به دو دسته تقسیم می‌شود:
دسته‌ای از آیات، انسان‌ها را تشویق می‌کنند تا در درون قرآن و در مورد خود قرآن
تفکر و تدبر نمایند.
دسته دیگری از آیات، انسان‌ها را تشویق می‌نمایند تا در بیرون قرآن، پیرامون
جهان هستی، پیرامون اصل
خلقت، پیرامون فلسفه خلقت، پیرامون زندگی و پیرامون دین و دنیا و پیرامون روز حساب و معاد، تفکر و
تدبر نماید.
آیات زیادی
انسان را در مورد تفکر پیرامون خود قرآن و در درون قرآن تشویق می‌کند.
ــ
خداوند متعال می‌فرماید: «پس آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند و اگر (بر فرض محال، قرآن) از نزد غیر خدا بود همواره در آن
اختلاف بسیاری می‌یافتند».
ــ در جای دیگر می‌فرماید: «آیا آن‌ها در آیات
قرآن تدبر نمی‌کنند و (جامع و درست) نمی‌اندیشند؟ یا (مگر) بر دل‌هایشان قفل نهاده شده است»؟!
آن‌چه در این راستا قابل بیان است این است که تفکر در درون قرآن و نسبت به خود قرآن، دو صورت دارد:
در این صورت همه انسان‌ها می‌توانند در آن تفکر نمایند و از ظاهر قرآن به‌صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بهره ببرند و بهره‌مند شوند؛ چون از این جهت قرآن شریف همچون بوستانی است که هر که به اندازه توانمندی‌های فکری و
قدرت تدبر خود می‌تواند از آن بهره‌مند شود.
با اندک توجهی به علوم
عربی، روان‌خوانی و توجه به ترجمه و معانی قرآن می‌توان از
نور الهی و مائده آسمانی استفاده نمود.
تدبر و تفکر در
باطن قرآن و دست یافتن به لایه‌های درونی آن، کار عموم نیست. تدبر و تفکر در این عرصه و فضای معنوی قرآن شریف کار کارشناسان و متخصصان و
راسخان در علم است.
در چنین صورتی تدبر در معانی قرآن و کشف لایه‌های آن، علوم پیرامونی و ابزارهای خاص خود را طلب می‌کند. در این صورت راهکار درست تفکر و
تدبر در قرآن شریف آن است که فردی که می‌خواهد در قرآن تفکر نماید، از علوم پیرامونی و ابزارهای خاص آن کمک بگیرد؛ از جمله علوم پیرامونی که جهت تفکر و تدبر در لایه‌های قرآن و بطون آن به کار می‌آید، فراگیری معانی لغت، فراگیری ادبیات
عرب مانند: علم صرف و نحو،
معانی و
بیان و
بدیع، فراگیری علم
قرائت، فراگیری اصول دین، فراگیری
اصول فقه، فراگیری
اسباب نزول و
شأن نزول، فراگیری
ناسخ و
منسوخ، فراگیری فقه، فراگیری
مجمل و
.
فراگیری آیات
محکم و متشابه، فراگیری عام و خاص، مطلق و مقید، مفهوم و منطوق، فراگیری حقیقت و
مجاز، فراگیری تشبیه‌ها و استعاره‌های قرآنی، تسلط بر
روایات و غیره، از جمله علوم پیرامونی هستند که فرد را در تدبر و تفکر درست در قرآن یاری می‌دهند.
با فراگیری این علوم پیرامونی و با این دیدگاه باید وارد قرآن شریف شد و جهت روشن شدن معانی قرآن اول باید از خود قرآن کمک گرفت و در مرحله بعد از
سنت معصومان و سپس از
عقل برهانی و
قلب سلیم و سالم بهره گرفت تا بتوان به معانی پنهان قرآن و لایه‌های درونی آن دست یافت.
اما آیاتی از قرآن که انسان‌ها را به تفکر و تدبر در بیرون قرآن، جهان
طبیعت و
جهان هستی،
خودشناسی و
خداشناسی و ... دعوت می‌نماید. در این راستا قرآن شریف در عرصه‌های گوناگون
انسان را دعوت و تشویق به تفکر و تدبر پیرامون جهان هستی می‌نمایند که از جمله آن، عبارت‌اند از:
تفکر پیرامون
خودشناسی و به دنبال آن خداشناسی؛ خداوند متعال می‌فرماید: «آیا شما آن را (در درون جنینی)
آفرینش (پی‌در‌پی) می‌دهید یا ما آفریدگاریم»؟.
تفکر و تدبر پیرامون طبیعت و درس خداشناسی از آن؛ خداوند متعال می‌فرماید: «آیا در مورد آتشی که می‌افروزید فکر کرده‌اید؟! آیا شما درخت را آفریده‌اید یا ما آفریده‌ایم؟! آیا آبی که می‌نوشید اندیشیده‌اید؟! آیا شما آن را از ابر نازل کرده‌اید یا ما آن را نازل می‌کنیم؟!...»
خداوند متعال می‌فرماید: «و حکومت آسمان‌ها و
زمین از آن خداست؛ و خدا بر همه چیز تواناست. مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و رفت
شب و روز، نشانه‌های (روشنی) برای خردمندان است. خردمندان که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن‌گاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند؛ و در اسرار
آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند؛ (می‌گویند) بار الها! این‌ها را بیهوده نیافریده‌ای منزهی تو! ما را از
عذاب آتش نگاه دار».
در این راستا آیات زیادی وجود دارد که بررسی همه آن در این مختصر ممکن نیست.
بنابراین تفکر از منظر قرآن شریف پیرامون قرآن شریف و راهکارهای آن هم دارای مراتب و مراحلی است و دارای صورت‌های گوناگونی می‌باشد.
گاهی دعوت قرآن شریف به تفکر مربوط به خود قرآن و درون قرآن می‌باشد که در این صورت، قرآن شریف از ظاهر و باطن و لایه‌های خاص برخوردار است. ظاهر قرآن شریف برای عرف و عموم قابل دسترس است و عموم مردم می‌توانند با مختصر اطلاعاتی (مانند فراگیر
علم روان‌خوانی و توجه به ترجمه و معانی آن در حد توان فکری) از آن بهره ببرند و در آن تدبر نماید؛ ولی تفکر و تدبر در لایه‌های درونی قرآن شریف و توجه به بطون آن، تدبر و تفکر دقیق‌تر و عمیق‌تری را طلب می‌کند که در این صورت باید از علوم پیرامونی و ابزارهای خاص آن‌که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، کمک گرفت. این مرتبه از فراگیری علوم قرآنی و تدبر در متن آن کار هر‌کس نیست و فقط کارشناسان و متخصصان و یا در مرحله
تأویل، راسخان در علم هستند که می‌توانند در آن غور نمایند.
با این نگرش چینش قرآن شریف بسیار زیباست و در نگاه اهل فن و اهل
معرفت و دقت، همه قرآن اعجازآمیز است و همه قرآن تفکربرانگیز.
این مرتبه و مرحله از دقت در قرآن منافات با عمومی بودن ظاهر قرآن شریف برای همه بشریت ندارد؛ چون خود قرآن شریف می‌فرماید: «راستی ما قرآن را به
زبان تو آسان نمودیم تا متذکر و یادآور شوند».
در جای دیگر می‌فرماید: «ما قرآن را برای
تذکر آسان ساختیم، آیا کسی است که متذکر شود»؟.
آیات زیاد دیگری وجود دارد که دلالت می‌کنند بر این که قرآن یک
کتاب قابل فهم برای
عرف و عموم است.
پس فهم
ظاهر قرآن، برای عرف و عموم است و همه می‌توانند در حد توان فکری و صفای باطن از قرآن شریف بهره ببرند و به‌صورت مستقیم یا غیر مستقیم از آن بهره‌مند شوند، بلی در
عمل ممکن است به خاطر بعضی از درونی و بیرونی، عده‌ای توفیق پیدا نکنند در ظاهر قرآن هم
تفکر و تدبر نمایند و از آن بهره‌مند شوند؛ چون قرآن شریف کتابی است که: «و جز پاکان نمی‌توانند به آن دست زنند (=یا دست یابند)
و این منافات با اصل دعوت قرآن شریف به تفکر و تدبر در درون و متن آن ندارد.
اما دعوت به تفکر و تدبر در بیرون قرآن: این مرحله از تفکر و تدبر هم مشکل چندانی ندارد و همه انسان‌ها می‌توانند پیرامون جهان هستی، کیهان‌شناسی، خودشناسی، خداشناسی و... تفکر نمایند و در حد توانمندی‌های فکری خود درس خودشناسی، خداشناسی بیاموزند و به عظمت
خالق هستی پی ببرند و این کار هم نیاز به دقت،
مطالعه،
بصیرت، معرفت و باورمندی دارد که همه می‌توانند آن را فرا بگیرند.
آن‌چه به‌طور خلاصه قابل بیان است این است که: تدبر و تفکر از منظر قرآن شریف یا تشویق به تفکر و تدبر به درون قرآن و خود قرآن است که در این صورت خود قرآن یک ظاهری دارد و یک باطنی و ظاهر قرآن همه می‌توانند تدبر و تفکر نمایند؛ ولی
تفکر در باطن قرآن نیاز به علوم پیرامونی و ابزارهای خاص خود را دارد که فقط اهل فن و متخصصان و یا
راسخان در علم می‌تواند به آن دست یابند. و یا این‌که قرآن شریف به تفکر و
تدبر به بیرون قرآن دعوت و تشویق می‌نمایند که در این صورت هم، همه انسان‌ها می‌توانند پیرامون جهان هستی و ... تدبر و تفکر نمایند و از آن درس خودشناسی و خداشناسی بیاموزند.
۱. کتاب قرآن در قرآن،
تفسیر موضوعی، ج ۱، استاد جوادی آملی.
۲.
اشارات علمی اعجازآمیز قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفکر و تدبر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۷/۲۰.
