• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

طهارت‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: طهارت، وضوء، غسل، تیمم.
پرسش: منظور از طهارت چیست؟
پاسخ: مراد از «طهارت»، خالی شدن و پاک گشتن از هر چیزی است که موجب ناپاکی‌ها و کثافات ظاهر و باطن آدمی گردد.
[۱] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، تهران، انتشارات پیام آزادی، ۱۳۷۸، چاپ هشتم، ص ۱۰.



اهل طهارت، محبوبان خدایند
[۲] بقره/سوره۲، آیه۲۲۲.    
و سعادت ظاهری و باطنی در طهارت است.
[۳] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، پیشین، ص ۹.
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: طهور بخشی از ایمان است
[۴] نیشابوری مسلمبن حجاج؛ صحیح مسلم، دار المعرفه، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق، ص ۱۵۴.
که برخی علمای اخلاق در تفسیر گفتار آن بزرگوار گفته‌اند: بخش دیگر ایمان عبارت است از آراستن نفس به فضایل ظاهری و باطنی.
[۵] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، پیشین، ص ۱۰.

همچنین خدای متعال در سوره‌ی مبارکه شمس پس از چندین سوگند عظیم، می‌فرماید: به تحقیق رستگار شد آن کس که این نفس را پاکیزه نمود و جان خود را پاک ساخت و بی‌بهره گشت آنکه آن را آلوده نمود. این همه تأکید گویای این حقیقت است که طهارت قلب به‌ مراتب از طهارت بدن مهم‌تر است.
[۶] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، پیشین، ص ۱۱.

همچنین مربیان اخلاق و سلوک، هفدهمین امر از ضروریات مورد توجه سالک را، دوام طهارت
[۷] یعنی همواره با وضو باشد و غسل واجب را تاخیر نیفکند.
می‌دانند
[۸] سید بحر العلوم؛ رساله سیر و سلوک (تحفة الملوک)، انتشارات علامه طباطبایی،چاپ چهارم، ۱۴۱۸ ق، ص ۵۲.‌
و نیز از نظر ایشان، شرط بسیار مهمّ تأثیر اذکار و ادعیه ، طهارت انسان است
[۹] حسن زاده آملی، حسن؛ نور علی نور، انتشارات تشیّع، چاپ ششم، ۱۳۷۶، ص ۶۲.
تا آن‌جا که طهارت مکان ذکر را هم از ضروریات می‌دانند.
[۱۰] سید بحر العلوم، پیشین، ص ۱۶۱.‌


امیرالمومنین (ع) فرمود: دل‌های پاکیزه، نظرگاه‌های خدایند؛ پس هر کس دلش را پاک نمود، خدای سبحان در آن نظر می‌کند.
[۱۱] آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی؛ غرر الحکم و درر الکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، ۱۳۶۶ ش، ص ۶۷.
همینطور، دوام بر طهارت سبب وسعت رزق می‌شود و رزق عمده برای انسان به عنوان انسان، معارف حقه الهیه است.
[۱۲] حسن‌زاده حسن، تعلیقات بر آغاز و انجام (تالیف خواجه نصیر الدین طوسی ره)، وزارت ارشاد، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۴، ص ۱۸۴.
پس طهارت ارواح و قلوب موجب زیاد شدن رزق معنوی است همانطور که طهارت ظاهری، مستلزم فراوانی رزق مادی است.
[۱۳] حسن زاده آملی، حسن؛ نور علی نور، انتشارات تشیّع، چاپ ششم، ۱۳۷۶، ص ۱۵۲- ۱۵۴.


نجاست نزد عموم متدینین، همین آلودگی‌های متعارف است. و نزد خواصّ ، آلودگی‌های معنویّ است و نزد اهل معرفت و اصحاب قلوب ،
[۱۴] منظور از اصحاب قلوب، وارد شدگان در حریم عالم قلب و تجلّیات الهیّه است.
همه عالم هرچه غیر خدا باشد است.
[۱۵] موسوی خمینی؛ سرّ الصلاة، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار موسوی خمینی؛ قم، چاپ ششم، ۱۳۷۸، ص ۵۴.
بنابراین طهارت نیز دارای مراتبی است که برخی معتقدند چهار مرتبه دارد:
۱. پاک نمودن و نظافت ظاهر از چرک و نجاست و کثافات .
۲. پاک نمودن اعضاء و جوارح بدن از جرائم و گناهان .
۳. تطهیر قلب از رذایل اخلاقی .
۴. تطهیر اندرون از غیر خدا ؛ یعنی عدم توجه به مخلوق در تمام شئون زندگی که این مرتبه آخر مخصوص انبیاء و صدّیقین است.
[۱۶] شبر، سیدعبدالله؛ الأخلاق، ترجمه‌ی جباران محمدرضا، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۷۸، چاپ چهارم، ۵۲.

عارف شبستری می‌گوید:
موانع تا نگردانی ز خود دور
درون خانه دل نایدت نور
موانع چون در این عالم چهار است
طهارت کردن از وی هم چهار است
نخستین پاکی از احداث و انجاس
دویم از معصیت و از شر وسواس
سیم پاکی ز اخلاق ذمیمه است
که با وی آدمی همچون بهیمه است
چهارم پاکی سرّ است از غیر
که اینجا منتهی می‌گرددت سیر
[۱۷] شبستری، شیخ محمود؛ گلشن راز، انتشارات زرّین، چاپ اول، ۱۳۸۲، ص ۶۵.شبستری، شیخ محمود؛ گلشن راز، انتشارات زرّین، چاپ اول، ۱۳۸۲، ص۶۶.


۳.۱ - مرتبه اول

طهارت مرتبه‌ی اول در هر نجاستی به حسب آن است که در کتب فقهیه ذکر شده و معمولاً با آب است و گاهی با روش‌های دیگر چون تبخیر دو ثلث در شراب و... است و موضوع علم اخلاق نیست.

۳.۲ - مرتبه دوم

طهارت در مرتبه‌ی دوم با آب پاک و پاکیزه توبه نصوح
[۱۸] موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار موسوی خمینی؛ قم، چاپ هفتم، ۱۳۷۸، ص ۵۶.
و اطاعت از اوامر و نواهی و سنن الهی و دینی به دست می‌آید.
[۱۹] موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۶۱.


۳.۳ - مرتبه سوم

طهارت مرتبه سوم، اهمّیّتش بیشتر و دشوارتر است؛ زیرا تا باطن انسان را آلودگی‌های معنوی احاطه نموده، لایق مقام قدس نمی‌شود، بلکه مبدأ گناهان ظاهری، ملکات فاسد باطنی است و اگر سالک به توبه موفّق شود، استقامت در آن که از مهمّات است برایش میسّر نمی‌شود
[۲۰] موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۵۷.
و این مرتبه با آراسته شدن به فضائل اخلاق و برترین‌های ملکات حاصل می‌گردد.
[۲۱] موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۶۱.


۳.۴ - مرتبه چهارم

طهارت مرتبه‌ی چهارم، اساسی‌ترین مرتبه است؛ زیرا تا ریشه تعلّق قلب به غیر خدای متعال و توجه به خود و حب نفس و حب دنیا که بالاترین خطاها و مادر همه امراض است، در قلب سالک وجود دارد، سیر او به‌سوی نفس و شیطان است.
[۲۲] موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۵۷.موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص۵۸.


برخی دیگر از علمای اخلاق ، طهارت را بر دو قسم ظاهری و باطنی دانسته و هر یک را دارای درجاتی دانسته‌اند که در واقع تفصیل چهار دسته‌ی فوق است:

۴.۱ - مراتب طهارت ظاهری

۱. طهارت بدن از آلودگی و نجاسات .
۲. طهارت حواس از رها شدن در کارهای غیر لازم.
۳. طهارت اعضاء از رها کردن آنها در تصرفات خارج از دایره اعتدال که به حسب شرع و عقل مذموم است؛ مثلاً سکوت زبان از بیهوده‌گویی و مراعات عدل در آنچه که از آن تعبیر می‌کند بدون گزافه‌گویی و یا کم‌ارزش کردن آن چیز.

۴.۲ - مراتب طهارت باطنی

۱. طهارت ذهن
۲. طهارت عقل
۳. طهارت قلب
۴. طهارت سرّ
[۲۳] حسن زاده آملی، حسن؛ نور علی نور، پیشین، ص ۱۵۲- ۱۵۴.
: که این طهارت، مهمترین شعبه‌ی تزکیه است که در اثر آن، دل با نور معرفت از ظلمات اوهام، به‌ در آمده و به زینت توحید حقیقی که توحید قرآنی است آراسته می‌گردد.
[۲۴] حسن زاده آملی، حسن؛ نور علی نور، پیشین، ص ۶۴.
جهت توضیخ بیشتر این مراتب به کتاب « نورعلی‌نور » تالیف استاد حسن‌زاده آملی ، ص ۱۵۳ مراجعه شود.

۱. حقیقت طهارت درونی با ایمان به دست می‌آید
[۲۵] ابن عربی، محی‌الدین؛ الفتوحات المکیة (۱۴ جلدی)، چاپ دوم، مصر، ۱۴۰۵ هجری قمری، جلد۵، ص ۱۷۰.
و به همین جهت است که هر عملی که این طهارت را قبلاً نداشته باشد، مورد قبول نیست
[۲۶] ابن عربی، محی‌الدین؛ پیشین، جلد۵، ص ۲۶۰.
و همه‌ آن‌چه گفته شد در واقع مراتب تقوی است که امام علی (ع) فرمود: تقوی، پاک‌کننده‌ چرک جان‌های شماست.
[۲۷] سید رضی، محمد؛ نهج البلاغة، مؤسسه نهج البلاغه، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق، ص ۲۳۲.

۲. طهارت مخصوص مقام انسانی (مقامی که والاتر از فرشتگان است) بعد از عبور او از طهارت بدن و روح و سرّش، به دست می‌آید که عبارت است از بهره‌ی او از تجلی ذاتی
[۲۸] رسیدن به تجلی ذاتی، عبارت است از مشاهده‌ی ذات خدای متعال که جامع تمام اسما و اوصاف بی‌انتهای او است و بالاتر از تجلی اسما و صفاتی است که دیدن او از منظر اسم و صفتی خاص است.
حق سبحانه و این مرتبه از طهارت، اعلی مراتب طهارت است. و بعد از تجلی ذاتی حجابی بین بنده و خدای متعال نیست و کاملان را جز این تجلی جایگاهی نیست.
[۲۹] حسن زاده آملی؛ حسن؛ نور علی نور، پیشین، ص ۱۵۲- ۱۵۴.

۳. باید همواره در نظر داشت که تا آدمی از طهارت دل از اخلاق ناپسندیده و آراستن آن به صفات پسندیده فارغ نشود به پاکی دل از غیر خدا نمی‌رسد و به آباد ساختن آن به معرفت خدا نائل نمی‌گردد و جلال و عظمت او برایش کشف و آشکار نمی‌شود. وصول به این مرتبه میسّر نیست مگر با طهارت اعضاء و جوارح از معاصی و آباد کردن آنها به طاعات و به این مرتبه نمی‌رسد مگر به زدودن پلیدی و نجاست از ظاهر و آباد ساختن آن به پاکی و پاکیزگی .
[۳۰] نراقی، ملامحمدمهدی؛ مجتبوی، علم اخلاق اسلامی (ترجمه جامع السعادات)، ترجمه‌ی سید جلال الدین، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۳۹۱.
بنابراین، طهارت ظاهر وسیله حصول طهارت باطن است و اگر اولی حاصل نشود، دومی حاصل نخواهد شد.
[۳۱] نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ۳۸۹.نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ۳۹۰.
بنابراین نباید به خیالات واهی بدون مراعات دستورات ظاهری شریعت دل در سراب طهارات روحی بست.

در شرع مقدس اسلام آنچه که می‌تواند انسان را از حالت طهارت خارج کند بر دو قسم است: اول نجاستهای ظاهری که در اصطلاح فقه خَبَث نامیده می‌شود و راه پاک شدن از آنها همان است که در بحث مطهرات رساله‌های عملیه بیان شده است. دوم نجاستهای باطنی که در اصطلاح فقه حَدَث نامیده می‌شود و یک حالت روانی ایجاد می‌کند که آمادگی عبادت و مناجات را از انسان می‌گیرد.
آنچه که می‌تواند حدث را از وجود یک انسان رفع کند و به او آمادگی عبادت دهد سه چیز است که عبارتند از وضو ، غسل و تیمّم . نوعی دیگر از طهارت نیز در اسلام توصیه شده است که طهارت بدن از کثافات غیر نجسه است.
[۳۲] شبر، سیدعبدالله، الأخلاق، پیشین، ۵۶.


بنابراین، انواع طهارات بر چهار بخش خواهند بود:

۷.۱ - طهارت بدن از کثافات

این طهارت عبارت است از پاک ساختن بدن که با استحمام و امثال آن حاصل می‌شود
[۳۳] نراقی، ملا احمد؛ معراج السعادة، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷،‌ص ۸۳۹.
و توضیح آن را در مدخل « نظافت » باید جست. اما در این طهارات هم باید انسان اخلاق‌جو به هر چه نظر می‌افکند از آب یا آتش یا غیر این‌ها پند از وی بگیرد؛ مثلاً با دیدن حرارت حمّام ، متذکّر حرارت آتش جهنّم گردد و از بودن در آب گرم ، حبس در جهنّم را به یاد آورد.
[۳۴] نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۴۱.نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۴۲.


۷.۲ - طهارت از نجاسات یازده‌گانه

شهید ثانی (ره) می‌فرماید: «لازم است انسان برطرف کردن نجاسات، تطهیر قلب از نجاسات و زشتی‌های اخلاقی را یاد آور شود.
[۳۵] شبر، سیدعبدالله؛ پیشین، ۵۳.
به عنوان مثال وقتی که برای قضای حاجت می‌رود، نقص و قصور خود را به نظر آورد و خود را تصوّر کند که چگونه اندرون او آکنده از آلودگی است و چون به فراغت از قضای حاجت سبکبار گردد اخلاق ناپسند خود را یاد آورد که نجاسات باطنیّه هستند و در باطن او جمع گشته‌اند و متوجه باشد که اگر آن‌ها را از خود دور کند، جان او به راحتی می‌افتد و دل او از چرکینی آنها پاک می‌شود و شایستگی وصول به حرم قرب الهی را می‌یابد.
[۳۶] نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۳۹.نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۴۰.
پس همان‌گونه که در بیرون کردن نجاست‌های ظاهری برای راحت کوتاه مدت دنیوی سعی می‌کند، سزاوار است که در اخراج پلیدی‌های باطنی و نجاست‌های درونی که در عمق وجود او فرو رفته و تباه کننده است بکوشد تا روح و بدن او در دنیا و آخرت برای همیشه استراحت کند.
[۳۷] نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ج۳، ص ۳۹۲.

همچنین آدمی باید تأمّل کند که آنچه از غائط و نجاست که از او دفع شده همان خوراک‌های لذیذی بود که در طلب آنها حرص می‌ورزید و هر چه لذیذتر باشد بدبوئی آن بیشتر است. پس چیزی که عاقبت آن این باشد، باید از اینکه آن را از حرام به‌دست آورد و به سبب آن تا ابد در عذاب باشد بپرهیزد.
[۳۸] نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ج۳، ص ۳۹۳


پیامبر اکرم (ص) به کامل
[۳۹] نیشابوری مسلمبن حجاج؛ پیشین، ص ۱۵۶.
و زیبا
[۴۰] نیشابوری مسلمبن حجاج؛ پیشین، ص ۱۵۵.
انجام دادن وضو سفارش می‌کردند. و می‌فرمود: هر گاه مسلمانی وضو بگیرد، از هر گناهی که با چشم و دست و پایش کرده باشد خارج می‌شود.
[۴۱] نیشابوری مسلمبن حجاج؛ پیشین، ص ۱۶۱.
همانطور که مرحوم نراقی می‌گوید: در وضوء ابتدا امر به شستن رو (صورت) شده است زیرا اکثر حواسّ ظاهری که دنبال تمایلات دنیوی هستند در آنجا قرار دارند. و بعد از آن، تکلیف به شستن دست‌ها شده است، زیرا آدمی بیشتر امور دنیویّ را به کمک آن‌ها انجام می‌دهد. سپس امر به مسح پیش سر که منبع اکثر خیالات فاسده است شده است. پس به مسح پاها که واسطه‌ی حرکت به‌سوی بسیاری از خواهش‌های دنیویّه هستند گردیده است.
[۴۲] نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۴۰.

بنابراین، مقصد اصلی از وضوء، پاکیزه ساختن ظاهر و باطن آدمی از هرگونه پلیدی‌های جسمی و معنوی است
[۴۳] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۱۴.
زیرا تکلیف به طهاراتی چون وضو و غسل از آن جهت است که اعضائی که امر به شستن آنها شده مشغول امور دنیوی بوده و در تیرگی‌های طبیعت فرو رفته‌اند، و از اهلیّت ایستادن در پیشگاه خدای سبحان بیرون رفته‌اند، و شکّی نیست که تا سالک دل خود را از اخلاق نکوهیده و دلبستگی‌های دنیا پاک نگرداند و عزم بازگشت به خدا نکند، صِرف شستن اعضاء، آن‌ها را از چرک‌های دنیوی و آلایش‌های جسمانی پاک نمی‌کند. پس در وقت طهارت باید دل را از صفات ناشایست و شهوات پلید پاک کرد، و عزم نمود که اعضای خود را که خدمتکاران او هستند از شهوات دنیا باز گیرد تا نورانیّت و طهارت دل به آن اعضاء سرایت کند.
[۴۴] نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ج۳، ص ۳۹۴.


حکمت غسل چه واجب و چه مستحب همان است که برای وضو بیان شد و عبرتی که از آن باید گرفته شود همان اموری است که در مورد وضو بیان شد.
[۴۵] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۰۰.
اما درباره‌ جنابت و غسل آن، آداب باطنی خاصی دکر شده است:
یکی از اهل معرفت می‌گوید: جنابت، دوری از موطن اصلی انسانی ( عبودیت ) است. ایشان یکصد و پنجاه حال در ضمن ده فصل ذکر نموده‌اند که باید بنده سالک در غسل از آنها تطهیر نماید
[۴۶] ابن عربی محی‌الدین؛ پیشین، جلد۵، ص ۳۶۳.
، که امام خمینی (ره) پس از نقل گفتار ایشان می‌گوید غالب یا تمام آنها به خودبزرگ‌بینی و خودبینی نفس برگردد.
[۴۷] موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۷۳.

امام خمینی (ره) می‌گوید جنابت، فنای در طبیعت و غفلت از روحانیّت است و نهایت درجهی تسلّط حیوانیّت بر انسان است و غسل، تطهیر از این گناه و بازگشت از آثار جهان پستی به سوی عالم الهی است
[۴۸] موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۷۳.موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۷۴.
و به این دلیل امر به شستن همه بدن شده است؛ زیرا پست‌ترین حالات انسان که بستگی شدید به شهوات دارد حالت آمیزش است
[۴۹] نراقی، ملا محمد مهدی، پیشین، ج۳، ص ۳۹۵.
و در آن وقت لذّت به همه بدن او عاید می‌گردد و از این جهت حضرت رسول (ص) فرمود: در زیر هر مویی جنابتی است، پس باید همه‌ بدن شسته شود تا صلاحیّت توجّه به جانب حقّ سبحانه‌وتعالی را داشته باشد.
[۵۰] نراقی، ملا احمد، پیشین، ص ۸۴۰.


آن‌گاه که دست یابی به آب ممکن نشود و یا این‌که آب برای انسان ضرر داشته باشد، عوض آن باید چیزی باشد که تطهیر باطن از آن حاصل شود و آن خاک است که به بازگشت انسان به حقیقت خود که عدم محض باشد اشاره دارد و در ظاهر نشانه تواضع است که فناء خودبینی و منیّت باشد.
[۵۱] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۱۴.
پس باید در وقت تیمّم متوجه بود که این اعضا را به این جهت که مشغول امور دنیا شده‌اند، با تماس با خاک پست و ذلیل می‌کند و شکستگی و فروتنی را سرلوحه‌ خود قرار می‌دهد.
[۵۲] نراقی، ملا احمد، پیشین، ص ۸۴۰.نراقی، ملا احمد، پیشین، ص ۸۴۱.

بنابراین، همان طهارت باطنی که از آب و علم حاصل می‌شود از تیمم نیز حاصل می‌شود و فقط طهارت ظاهر باقی می‌ماند و چون طهارت باطن مهم است و امکان طهارت ظاهری هم ممکن نبود، به‌همان طهارت باطن که عمده است اکتفا می‌شود.
[۵۳] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۱۴.


۱. ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، تهران، انتشارات پیام آزادی، ۱۳۷۸، چاپ هشتم، ص ۱۰.
۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۲.    
۳. ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، پیشین، ص ۹.
۴. ↑ نیشابوری مسلمبن حجاج؛ صحیح مسلم، دار المعرفه، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق، ص ۱۵۴.
۵. ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، پیشین، ص ۱۰.
۶. ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، پیشین، ص ۱۱.
۷. ↑ یعنی همواره با وضو باشد و غسل واجب را تاخیر نیفکند.
۸. ↑ سید بحر العلوم؛ رساله سیر و سلوک (تحفة الملوک)، انتشارات علامه طباطبایی،چاپ چهارم، ۱۴۱۸ ق، ص ۵۲.‌
۹. ↑ حسن زاده آملی، حسن؛ نور علی نور، انتشارات تشیّع، چاپ ششم، ۱۳۷۶، ص ۶۲.
۱۰. ↑ سید بحر العلوم، پیشین، ص ۱۶۱.‌
۱۱. ↑ آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی؛ غرر الحکم و درر الکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، ۱۳۶۶ ش، ص ۶۷.
۱۲. ↑ حسن‌زاده حسن، تعلیقات بر آغاز و انجام (تالیف خواجه نصیر الدین طوسی ره)، وزارت ارشاد، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۴، ص ۱۸۴.
۱۳. ↑ حسن زاده آملی، حسن؛ نور علی نور، انتشارات تشیّع، چاپ ششم، ۱۳۷۶، ص ۱۵۲- ۱۵۴.
۱۴. ↑ منظور از اصحاب قلوب، وارد شدگان در حریم عالم قلب و تجلّیات الهیّه است.
۱۵. ↑ موسوی خمینی؛ سرّ الصلاة، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار موسوی خمینی؛ قم، چاپ ششم، ۱۳۷۸، ص ۵۴.
۱۶. ↑ شبر، سیدعبدالله؛ الأخلاق، ترجمه‌ی جباران محمدرضا، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۷۸، چاپ چهارم، ۵۲.
۱۷. ↑ شبستری، شیخ محمود؛ گلشن راز، انتشارات زرّین، چاپ اول، ۱۳۸۲، ص ۶۵.شبستری، شیخ محمود؛ گلشن راز، انتشارات زرّین، چاپ اول، ۱۳۸۲، ص۶۶.
۱۸. ↑ موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار موسوی خمینی؛ قم، چاپ هفتم، ۱۳۷۸، ص ۵۶.
۱۹. ↑ موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۶۱.
۲۰. ↑ موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۵۷.
۲۱. ↑ موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۶۱.
۲۲. ↑ موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۵۷.موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص۵۸.
۲۳. ↑ حسن زاده آملی، حسن؛ نور علی نور، پیشین، ص ۱۵۲- ۱۵۴.
۲۴. ↑ حسن زاده آملی، حسن؛ نور علی نور، پیشین، ص ۶۴.
۲۵. ↑ ابن عربی، محی‌الدین؛ الفتوحات المکیة (۱۴ جلدی)، چاپ دوم، مصر، ۱۴۰۵ هجری قمری، جلد۵، ص ۱۷۰.
۲۶. ↑ ابن عربی، محی‌الدین؛ پیشین، جلد۵، ص ۲۶۰.
۲۷. ↑ سید رضی، محمد؛ نهج البلاغة، مؤسسه نهج البلاغه، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق، ص ۲۳۲.
۲۸. ↑ رسیدن به تجلی ذاتی، عبارت است از مشاهده‌ی ذات خدای متعال که جامع تمام اسما و اوصاف بی‌انتهای او است و بالاتر از تجلی اسما و صفاتی است که دیدن او از منظر اسم و صفتی خاص است.
۲۹. ↑ حسن زاده آملی؛ حسن؛ نور علی نور، پیشین، ص ۱۵۲- ۱۵۴.
۳۰. ↑ نراقی، ملامحمدمهدی؛ مجتبوی، علم اخلاق اسلامی (ترجمه جامع السعادات)، ترجمه‌ی سید جلال الدین، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۳۹۱.
۳۱. ↑ نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ۳۸۹.نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ۳۹۰.
۳۲. ↑ شبر، سیدعبدالله، الأخلاق، پیشین، ۵۶.
۳۳. ↑ نراقی، ملا احمد؛ معراج السعادة، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷،‌ص ۸۳۹.
۳۴. ↑ نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۴۱.نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۴۲.
۳۵. ↑ شبر، سیدعبدالله؛ پیشین، ۵۳.
۳۶. ↑ نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۳۹.نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۴۰.
۳۷. ↑ نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ج۳، ص ۳۹۲.
۳۸. ↑ نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ج۳، ص ۳۹۳
۳۹. ↑ نیشابوری مسلمبن حجاج؛ پیشین، ص ۱۵۶.
۴۰. ↑ نیشابوری مسلمبن حجاج؛ پیشین، ص ۱۵۵.
۴۱. ↑ نیشابوری مسلمبن حجاج؛ پیشین، ص ۱۶۱.
۴۲. ↑ نراقی، ملا احمد؛ پیشین، ص ۸۴۰.
۴۳. ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۱۴.
۴۴. ↑ نراقی، ملا محمد مهدی؛ پیشین، ج۳، ص ۳۹۴.
۴۵. ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۰۰.
۴۶. ↑ ابن عربی محی‌الدین؛ پیشین، جلد۵، ص ۳۶۳.
۴۷. ↑ موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۷۳.
۴۸. ↑ موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۷۳.موسوی خمینی؛ آداب الصلاة، پیشین، ص ۷۴.
۴۹. ↑ نراقی، ملا محمد مهدی، پیشین، ج۳، ص ۳۹۵.
۵۰. ↑ نراقی، ملا احمد، پیشین، ص ۸۴۰.
۵۱. ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۱۴.
۵۲. ↑ نراقی، ملا احمد، پیشین، ص ۸۴۰.نراقی، ملا احمد، پیشین، ص ۸۴۱.
۵۳. ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۱۴.


سایت پژوهه.    


رده‌های این صفحه : احکام طهارت | فقه
جعبه ابزار