تفاوت برزخ با قیامت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عالم برزخ، عالم آخرت.
پرسش: تفاوت عالم برزخ با عالم قیامت را بیان کنید؟
پاسخ: برخی تفاوت‌های
عالم برزخ با
عالم قیامت، در موارد زیر است: ۱.
بدن مثالی در عالم برزخ؛ ۲. ارتباط
ارواح با
دنیا در عالم برزخ؛ ۳. امکان تغییر
سرنوشت انسان در عالم برزخ؛ ۴. تفاوت ظهور حقایق در
برزخ و
قیامت؛ ۵. تفاوت نعمت‌ها و
عذاب‌های برزخی و اخروی؛ ۶. نفی
شفاعت در عالم برزخ؛ ۷. اختصاصی بودن بازخواست و پرسش در برزخ و عمومیت آن در قیامت. توضیح هر یک از این موارد در ذیل می‌آید.
یکی از
اسرار عالم
خلقت، حقیقت و کیفیت
مرگ و
حوادث و منازل پس از آن است که بشر هرگز نتوانسته پرده از رمزوراز آن بردارد و تنها منبع موثق و مورد استناد در این باره، متون دینی ـ اعم از
قرآن و
احادیث معصومین (علیهم‌السلام) ـ است.
در متون دینی دو مرحله برای پس از مرگ انسان بیان شده است؛ نخست
برزخ و دوم برپایی
قیامت.
برزخ به مرحله و زمان میان مرگ انسان تا
رستاخیز گفته می‌شود.
باید توجه داشت که این دو مرحله با وجود داشتن شباهت‌ها، تفاوت‌های متعددی نیز با هم دارند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
باید توجه داشت که بین عالم جسم و جسمانیت و عالم اسمای خداوندی، دو عالم دیگر نیز وجود دارد:
۱.
عالم مثال یا عالم برزخ؛
۲.
عالم عقل یا
عالم مجردات تام.
عالم مثال یا برزخ از
تجرد غیر تام برخوردار است؛ یعنی موجودات برزخی هر چند مادی نیستند، اما برخی لوازم ماده را همچون شکل و مقدار دارند؛
برخلاف عالم عقول که مجرد تام است و در آن نه از
ماده خبری است و نه از لوازم و خصوصیات آن.
با توجه به این مقدمه باید گفت که
روح انسان پس از مرگ به بدن مثالی یا برزخی تعلق می‌گیرد و مقصود از
بدن مثالی، بدنی است که از جنس ماده نیست و
جرم و حجم و وزن ندارد؛ اما از برخی لوازم و خصوصیات اشیای مادی (همچون شکل و اندازه) برخوردار است و در این ویژگی‌ها مشابه بدن طبیعی شخص است.
برای یافتن تصویر روشن‌تری از بدن مثالی یا برزخی می‌توانیم به وضعیت صورت‌هایی که در هنگام خواب مشاهده می‌کنیم، تأمل ورزیم. بی‌تردید این صورت‌ها مادی نیستند و جا و مکانی را اشغال نمی‌کنند و جرم و وزن ندارند. با‌این‌حال دارای شکل و اندازه‌اند و اشکالی همانند اشکال اشیای مادی دارند.
امام صادق (علیه‌السلام) در این باره می‌فرمایند:
پروردگار چون روح
مؤمنان را به سوی خود
قبض می‌کند، آنها را در
بهشت می‌برد و در صورتی مانند صورت آنها قرار می‌دهد؛ به طوری که در بهشت می‌خورند و می‌آشامند؛ چون
روح شخصی که تازه از دنیا رفته، بر آنها وارد شود، ایشان را به همان صورت‌هایی که در
دنیا داشتند، می‌شناسند.
اما در قیامت بنا به گفته اکثریت
متکلمان و گواهی آیاتی از قرآن
، بدن عنصری مادی انسان بار دیگر برانگیخته می‌شود و بسیاری از
عذاب و پاداش‌ها به آن تعلق می‌گیرد نه بدن مثالی برزخ. اگرچه عده‌ای از حکما (همچون
ملاصدرا) کوشیده‌اند
پاداش و عقاید
عالم آخرت را نیز متعلق به بدن مثالی انسان بدانند،
اما در هر صورت اکثریت کسانی که قائل به
معاد روحانی و
جسمانی باهم‌اند، مراد از بدن در قیامت را همان بدن مادی عنصری می‌دانند.
یکی دیگر از تفاوت‌های عالم برزخ و قیامت در امکان ارتباط
ارواح با دنیای مادی در عالم برزخ است. از آنجایی که با وجود عالم برزخ،
عالم دنیا و دار
تکلیف هم‌چنان باقی و برقرار است و هر روز گروهی می‌میرند و به عالم برزخ منتقل می‌شوند و گروه دیگری از مادران متولد می‌شوند و زندگی دنیا را آغاز می‌کنند، ولی در مورد عالم آخرت وضع این چنین نیست؛ زیرا قضای قطعی باری‌تعالی بر این تعلق گرفته است که پیش از قیامت
زندگی دنیا پایان یابد و
منظومه شمسی به هم بریزد و
کره زمین متلاشی شود و خلاصه بعد از برپا شدن
روز جزا، نه انسانی در
زمین باقی می‌ماند و نه دار تکلیفی. بر اثر همین تفاوت است که تا وقتی قیامت بر پا نشده، رابطه
برزخیان با دار
دنیا کم‌و‌بیش برقرار است.
لذا در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) می‌خوانیم: «هیچ
مؤمن و کافری نیست که در هنگام ظهر نزد
خانواده خویش حاضر نشود. وقتی مؤمن خانواده‌اش را در حال انجام
اعمال صالح می‌بیند،
خدا را
حمد گوید و وقتی
کافر خانواده خود را در حال انجام اعمال صالح ببیند، بر آنها
غبطه می‌خورد».
یکی از ثمرات ارتباط ارواح با عالم دنیوی، امکان تغییر شرایط وی در عالم برزخ و گاه تغییر سرنوشت وی است؛ لذا ممکن است بر اثر پاره‌ای عوامل و شرایط،
نعمت بعضی افراد متنعم در عالم برزخ افزایش یابد یا به مقام بالاتری نائل گردند و هم‌چنین
عذاب بعضی از افراد معذب در برزخ تخفیف یابد یا آنکه از بین برود و یا بالعکس، کیفرشان شدیدتر و بر عذابشان افزوده شود؛ ازاین‌روست که
خیرات و مبرات آشنایان میت و نیز سنت‌های
حسنه یا
سیئه باقی‌مانده از وی در
دنیا باعث تغییرات احوال وی در
عالم برزخ می‌شود.
امام باقر (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: «هر بنده‌ای از بندگان خدا که روش هدایت‌کننده‌ای را بین مردم بنیان نهد، برای او ثوابی همانند
ثواب کسانی است که به آن
عمل می‌کنند، بدون آنکه از
پاداش عاملان به آن کاسته شود و هر بنده‌ای از بندگان خدا روش گمراه‌کننده‌ای را بین مردم بنیان نهد، برای وی گناهی همانند
گناه کسانی که مرتکب آن شده‌اند، نوشته می‌شود، بدون آنکه از گناه عاملان آن کاسته شود.
پس ارتباط ارواح در عالم برزخ با دنیا گاه باعث تغییر حالات آنها می‌شود؛ اما در آخرت با انهدام این
جهان، ارتباط با آن معنا نداشته و نمی‌شود بر‌اندوخته‌های شخص ـ اعم از خوب و بد ـ اضافه کرد و در نتیجه توشه وی تنها منحصر در دارایی‌های پیش از برپایی قیامت است.
اگرچه در عالم برزخ همچون
قیامت، حقایق فراوانی بر
انسان کشف می‌شود و دیده انسان به آنها باز می‌شود و به تعبیر
احادیث، انسان با
مرگ، تازه از خواب برمی‌خیزد («
قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): النَّاسِ نِیَامٌ فَاِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا»، (به این منبع رجوع شود:
)) اما در‌عین‌حال این بیداری و دیده گشودن به حقایق جهان، بسیار نسبت به
بیداری و دیدن حقایق در قیامت ضعیف‌تر است.
باید توجه داشت که عالم برزخ را
عالم مثال می‌گویند؛ چون مثال به معنای نمونه و شبیه است و عالم برزخ نیز نمونه‌ای از عالم قیامت و شبیه به آن است؛ البته عالم مثال به اندازه سعه و ظرفیت خود حکایت از قیامت می‌کند. ظرفیت و سعه عالم مثال همان مقدار سعه عالم صورت است که در آن کم‌و‌کیف موجود است و به همین مقدار از انوار نفیسه قیامت کبرا و از درجات صدیقین و
اصحاب یمین و از درکات
منکرین و جاحدین و
اصحاب شمال حکایت می‌کند؛ همچون عکس نمودار در آیینه که ظرف تشکل و تصور صورت است به قدر
استعداد و ظرفیت خود، از انسانی که در مقابل آن ایستاده حکایت می‌کند و آن را نشان می‌دهد و فقط قدرت آیینه حکایت صورت است و بس. آیینه،
زیبایی‌ها و زشتی‌ها را نشان می‌دهد؛ اما نمی‌تواند
شخصیت،
مقام و درجه
اهل سعادت و شقاوت را نشان دهد.
به همین شکل عالم برزخ نیز بسیار ضعیف‌تر از عالم قیامت در نشان دادن واقعیات است؛ پس عالم برزخ که نسبت به دنیا عالم بیداری است، خود نسبت به عالم قیامت
خواب به شمار می‌آید؛ زیرا که در عالم قیامت، بیداری محض وجود دارد؛ پس
حیات،
علم و
قدرت در عالم برزخ به مراتب از
دنیا قوی‌تر و به مراتب از عالم قیامت ضعیف‌تر است.
(به این منابع رجوع شود:
)
همان‌گونه که در تفاوت پیشین روشن شد که حقایق در عالم برزخ به نحوی بسیار ضعیف‌تر از عالم قیامت رخ می‌نمایانند، هم‌چنین نعمت‌ها و عذاب‌های برزخی بسیار ضعیف‌تر از نعمت‌ها و عذاب‌های روز قیامت‌اند؛ ازاین‌روست که
خداوند متعال درباره
عذاب برزخی قوم فرعون، مشاهده
آتش را بیان فرموده؛ ولی
عذاب روز قیامتشان را دخول و ورود در آتش ذکر کرده است
که به مراتب جان‌گدازتر است.
از بسیاری از
روایات ائمه معصومین (علیهم‌السلام) این نکته روشن می‌شود که
شفاعت ایشان در عالم برزخ شامل حال افراد گنهکار و گرفتار نمی‌شود و شفاعت ایشان مختص به
روز قیامت است.
امام صادق در این باره می‌فرمایند: «
شیعیان ما، با
شفاعت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و
امامان معصوم (علیهم‌السلام) در قیامت همگی بهشتی‌اند؛ اما سوگند به
خدا! از وضع و حالتان در برزخ
خوف دارم؛
(زیرا در برزخ شفاعت نیست).
باید توجه داشت که برخی روایات یا مکاشفات بزرگان درباره تصرفات
ائمه در حالات برزخی برخی گرفتاران از باب شفاعت مصطلح نبوده؛ بلکه از باب تصرف به
ولایت تکوینی است که در چهارچوب شفاعت قرار ندارد. (برای توضیح بیشتر به این منبع رجوع شود:
)
علامه جوادی آملی در بحث
تفسیر در توجیه روایاتی که می‌فرماید به فکر خود باشید و به ظاهر شفاعت را نفی می‌کند می‌فرماید: منظور این است که دست شما انسان‌ها در
برزخ، از ما اهل بیت کوتاه است، نه اینکه دست اهل بیت بسته باشد و نتوانند شفاعت کنند.
از روایات امامان معصوم (علیهم‌السلام) فهمیده می‌شود که پرسش و بازخواست در عالم برزخ تنها مختص به دو گروه است:
۱. کسانی که ممحض در
ایمان هستند.
۲. کسانی که سراسر وجودشان را
کفر لبریز کرده است؛ اما دیگران یعنی سایر انسان‌های متوسط الحال مورد پرسش و بازجویی قرار نمی‌گیرند؛ اما در روز قیامت همه مردم بدون استثنا مورد پرسش و بازجویی و حساب‌رسی
اعمال قرار می‌گیرند.
امام صادق (علیه‌السلام) در این باره می‌فرمایند: «در
قبر (برزخ) مورد پرسش قرار نمی‌گیرند مگر دو گروه: نخست کسانی که ممحض در ایمان‌اند و دوم کسانی که ممحض در کفرند؛ اما دیگران مورد بازخواست قرار نمی‌گیرند».
نکته دیگر آنکه مطابق آنچه که از روایات و اخبار پیشوایان دین رسیده است، در عالم برزخ فقط مسائلی که انسان باید بدان‌ها اعتقاد و ایمان داشته باشد، مورد پرسش و رسیدگی واقع می‌شود و رسیدگی به سایر مسائل موکول به قیامت است.
۱. صالحی حاجی‌آبادی، انسان از مرگ تا برزخ، گل‌های بهشت، ج۵، ۱۳۸۲ش.
۲. تفسیر موضوعی، ج۴ و ۵، مواد در قرآن، آیت‌الله جوادی آملی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاوت برزخ با قیامت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۵/۲۸.
