علم و دانش
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: علم، دانش،
قرآن کریم .
پرسش: کدام‌یک از آیات قرآن درباره اهمیت علم و دانش بحث می‌کند؟
پاسخ: از آنجا که قرآن
کتاب هدایت و راهنمایی به راه
سعادت و کمال است و هدایت هم جز از راه
عقل و علم میسر نیست، از این جهت علم و دانش اهمیت و جایگاه بسزایی در قرآن کریم دارد؛ تا جایی که می‌بینیم آیات بسیار زیادی از قرآن کریم به ارزش و اهمیت علم و
معرفت و ابزار و وسایل تحصیل آن؛ مانند
تدبر ، تأمل،
تعقل و ... می‌پردازد؛ از‌این‌رو بی‌جهت نیست که می‌بینیم آیاتی که به‌نحوی در باب
علم بحث می‌کند، حدود یک چهارم از قرآن را به خود اختصاص داده است. این مسئله عجیبی نیست؛ چراکه اولین آیاتی بر رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نازل شد در باب خواندن،
علم و دانش ، معرفت و
شناخت بوده است:"بخوان به نام پروردگارت که (
جهان را) آفرید• همان کس که انسان را از خون بسته‌ای
خلق کرد! • بخوان که پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است • همان کسی که به‌وسیله قلم تعلیم نمود • و به
انسان آنچه را نمی‌دانست، یاد داد!. فراتر از این اساساً
خلقت انسان همراه علم و معرفت بوده است؛ چنان‌که قرآن کریم به آن اشاره می‌کند:" سپس علم
اسما (علم اسرار آفرینش و نام‌گذاری موجودات) را همگی به آدم آموخت. بعد آنها را به
فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می‌گویید، اسامی اینها را به من خبر دهید"!.
بنابراین به‌راحتی نمی‌توان تمام این آیات را برشمرد.
پیدایش علم و
دانش با خلقت انسان برابری می‌کند و همواره بشر در‌صدد آن بوده که بفهمد و درک نماید، علم و دانش در
زندگی انسان دارای جایگاه ویژه‌ای است. نقش علم در زندگی انسان این است که راه سعادت، تکامل و راه ساختن را به انسان می‌آموزد. علم انسان را توانا می‌کند که
آینده را همان‌گونه که می‌خواهد بسازد. علم مانند ابزاری در
اختیار خواست انسان قرار می‌گیرد و طبیعت را آن‌چنان که انسان بخواهد و فرمان دهد، می‌سازد.
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ پیروانش را به فراگیری علم و دانش تشویق می‌کرد. کودکان اصحابش را وادار کرد که سواد بیاموزند، برخی از یارانش را فرمان داد
زبان سریانی بیاموزند. این تأکید و تشویق‌ها درباره علم سبب شد که مسلمانان با همت و سرعت بی‌نظیری به جست‌و‌جوی علم در همه
جهان پرداختند، آثار علمی را هر کجا یافتند به دست آوردند و ترجمه کردند و خود به تحقیق پرداخته و از این راه علاوه بر این‌که حلقه ارتباطی شدند میان تمدن‌های قدیم یونانی و رومی و ایرانی و مصری و هندی و غیره و تمدن جدید اروپایی، خود یکی از شکوهمندترین تمدن‌ها و فرهنگ‌های
تاریخ بشریت را آفریدند که به نام تمدن و
فرهنگ اسلامی شناخته شده و می‌شود.
خداوند در
قرآن می‌فرماید: "
قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون، انما یتذکر اولوا الالباب "؛ بگو آیا دانایان با نادانان مساوی‌اند؟ جز این نیست که تنها خردمندان یادآور می‌شوند".
اهمیت علم در
اسلام آن‌قدر زیاد است که طلب آن را بر هر مسلمانی
واجب دانسته است. پیامبر اکرم می‌فرماید: "طلب العلم فریضة علی کل مسلم"؛ یعنی جست‌و‌جو و تحصیل علم بر هر مسلمانی فرض و واجب است.
معنای حدیث این است: یکی از
فرایض و واجبات اسلامی، در ردیف سایر واجب‌ها، تحصیل علم است. در کتاب‌های روایی همیشه یک باب مخصوص تحت عنوان "باب وجوب طلب العلم" و یا عنوانی نظیر این عنوان وجود دارد. می‌فرماید جست‌و‌جو و طلب علم بر هر مسلمان واجب است، هیچ استثنایی ندارد؛ حتی از لحاظ
زن و مرد هم استثنایی ندارد. این
حدیث می‌فرماید
فریضه علم یک فریضه عمومی است، اختصاص به طبقه‌ای یا صنفی یا جنسی ندارد.
با بیان این مقدمه در اهمیت و جایگاه علم و دانش در
مکتب اسلام، بدیهی است که قرآن به عنوان کتاب آسمانی این مکتب که برای راهنمایی و
سعادت دو جهانی بشر آمده و خود حاوی و سرشار از
علوم مختلف است، به این موضوع اهمیت ویژه داده است و در جای جای این
کتاب الاهی به تناسب موضوع علم را مطرح نموده است.
تبیین مسئله علم و معرفت در
قرآن کریم ، نیاز به بحث‌های مفصل و تدوین کتاب‌های فراوان دارد. با اندک تأمل در آیات قرآن مشاهده می‌شود که واژه علم با تمام مفرداتش، همچنین وسایل تحصیل علم و معرفت؛ مانند قلوب، عقول، تعقل، تدبر، خرد، و... دارای اهمیت ویژه است. گزاف نگفتیم اگر بگوییم حدود یک‌چهارم قرآن درباره علم و دانش است. بدین جهت عجیب نیست که اولین آیاتی که بر رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نازل شد، در باب علم، خواندن،
معرفت و شناخت بوده است:"بخوان به نام پروردگارت که (
جهان را) آفرید • همان کس که انسان را از خون بسته‌ای خلق کرد! • بخوان که پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است• همان کسی که به‌وسیله قلم تعلیم نمود• و به انسان آنچه را نمی‌دانست، یاد داد!".
فراتر از این اساساً
خلقت انسان همراه علم و معرفت بوده است؛ چنان‌که قرآن به آن اشاره می‌کند:"سپس علم اسما (علم اسرار
آفرینش و نام‌گذاری موجودات) را همگی به
آدم آموخت. بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می‌گویید، اسامی اینها را به من خبر دهید!".
بنابراین به‌راحتی نمی‌توان تمام این آیات را برشمرد؛ از‌این‌رو به بعضی از اقسام این
آیات اشاره می‌کنیم. آیات قرآن را که درباره علم و دانش بحث می‌کنند، در مجموع می‌توان به چهار دسته به شرح زیر تقسیم نمود:
۱. آیاتی که درباره علم الاهی است.
۲. آیاتی که درباره علم
پیامبر اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و سایر پیامبران ـ علیهم‌السلام ـ است.
۳. آیاتی که در تبیین اهمیت و ارزش علم و دانش است.
۴. آیاتی که واژه علم به‌صراحت در آنها نیامده؛ اما مفهوماً در باب
علم است و بر آن تطبیق می‌کند.
آیاتی که درباره علم خداوند متعال است:روشن است که یکی از صفات
حق تعالی صفت
علیم است. در قرآن کریم آیات زیادی به این موضوع اختصاص دارد. همچنین آیات دیگر به نمونه‌های از علم الاهی درباره افعال و کارهای روزمره بشر می‌پردازد. جالب است بدانیم که تنها صفت علیم در قرآن در آیات متعدد به مناسبت‌های مختلف ۳۲ بار تکرار شده است. به عنوانه نمونه، آیات: ۳۲، ۱۲۷و ۱۸۷ و ۲۳۵ سوره بقره، ۳۵ آل‌عمران، ۷۶
مائده ، ۱۳، ۹۶، ۸۰ و ۱۱۵ انعام، ۶۱ و ۲۳ انفال، ۳۴ و ۸۳
یوسف ، ۶۵ یونس، ۲۲ و ۱۰۹ کهف، ۱۸۷ اعراف و... در این باره است.
آیاتی که درباره علم پیامبر اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و سایر پیامبران ـ علیهم‌السلام ـ است:این آیات بیان می‌دارد که خداوند علم‌های گوناگون را به آنها آموخت. آیات: ۵ سوره
نجم ، ۲۲، ۶۲، و ۶۸ یوسف، ۷۴، ۷۹ و ۸۰
انبیاء ، ۶۲ اعراف و ۷۵ انعام، نمونه‌هایی از آیات قرآن کریم درباره علم
پیامبران است.
آیاتی که در بیان ارزش و جایگاه خود علم است:در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که به ارزش و جایگاه
علم و دانش و نقش آن در زندگی انسان و ثمرات و نتایج آن در جنبه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی مردم و جامعه می‌پردازد که در این مقال به گوشه‌هایی از آن اشاره می‌شود:
برخی از آیات به این مسئله می‌پردازند که علم و دانش یکی از معیارها و ملاک‌های انتخاب و گزینش افراد برای منصب‌هاست. آیات ۲۴۷
سوره بقره و ۹ زمر به همین موضوع اشاره دارد: "خداوند او را بر شما برگزیده و او را در علم و (قدرت) جسم، وسعت بخشیده است. خداوند ملکش را به هرکس بخواهد می بخشد....". "آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند یکسانند..".
رابطه تنگاتنگ و ناگسستنی علم با ایمان و دریافت مفاهیم و اسرار قرآنی. آیه ۷ آل‌عمران و ۱۶۲ سوره نساء، ۱۰۷ اسراء، ۵۴ حج، ۴۹ عنکبوت، ۶ سبأ، نمونه‌هایی است که از آنها این حقیقت استفاده می‌شود.
ترس از خداوند محصول
دانش است:" از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می‌ترسند".
علم مقدمه‌ای است برای اثبات حق:"هر‌گاه بعد از علم و دانشی که (درباره مسیح) به تو رسیده، (باز) کسانی با تو به محاجه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: «بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم
فرزندان خود را ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را ما از نفوس خود
دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود؛ آن‌گاه
مباهله کنیم و لعنت خدا را بر
دروغ گویان قرار دهیم".
علم
حجت را بر
انسان تمام می‌کند:" و اگر از هوی و هوس‌های آنان پیروی کنی، بعد از آنکه آگاه شده‌ای، هیچ سرپرست و یاوری از سوی خدا برای تو نخواهد بود".
علم زمینه‌ساز عوامل نجات انسان از
عذاب قیامت است:"خداوند کسانی را که
ایمان آورده‌اند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات عظیمی می‌بخشد...". "... (در این هنگام ) کسانی که به آنها علم داده شده می‌گویند:"رسوایی و بدبختی امروز بر کافران است" و....
هم‌قرین بودن گواهی و
شهادت عالمان و دانشمندان با شهادت خدا و
ملائکه : "گواهی می‌دهد که معبودی جز او معبودی نیست و
فرشتگان و صاحبان دانش (هر کدام به‌گونه‌ای بر این مطلب) گواهی می‌دهند...".
صاحبان دانش به پیروی سزاورترند: "ای پدر دانشی بر من آمده که برای تو نیامده است؛ بنابراین از من
پیروی کن، تا تو را به راه راست
هدایت کنم".
علم و دانش مایه
بصیرت و بینایی است:"اما کسانی که علم و دانش به آنها داده شده بود، گفتند: وای بر شما
ثواب الاهی برای کسانی که ایمان آورده‌اند و عمل
صالح انجام می‌دهند، بهتر است؛ اما جز صابران آن را دریافت نمی‌کنند".
خلاصه آنکه علم و دانش دارای چنان اهمیتی است که پیامبر
اولوالعزم مشقت‌های یک سفر سخت و پر‌مخاطره را به جان می‌خرد تا بتواند به آگاهی و دانش بیشتری دست یابد. این
داستان در سوره کهف از آیه ۶۵ تا ۷۶ در قصه
حضرت موسی و خضر ـ علیهماالسلام ـ آمده است:"آیا از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو
تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است، به من بیاموزی".
آیاتی که واژه علم به‌صراحت در آنها نیامده؛ اما مفهوماً در باب علم است و بر آن تطبیق می‌کند:این آیات در قرآن عبارتند از: آیات
میثاق ؛ کسانی که خداوند به آنها
کتاب داده (پیامبران) از آنان میثاق گرفته تا حتماً آن را به مردم ابلاغ کنند و.... در این مقال به همین مقدار اکتفا نمودیم.
معجم المفهرس الفاظ قرآن، اثر محمدفؤاد عبدالباقی.
پایگاه اسلام کوئست.
