مقام پدر و مادر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه:مقام پدر و مادر، حقوق پدر و مادر، احترام به پدر و مادر.
پرسش: مقام و جایگاه پدر و مادر و حقوق ایشان تا چه حدی است؟
پاسخ: مقتضای انسانیت،
احترام به والدین است و این قانون کلی برای جامعه انسانی است و
عقل هر انسان عاقلی چنین
حکم می‌کند و با حکم شرع مقدس هماهنگ است که پدر و مادری که همه امکانات خویش را در
رشد و
تربیت و بالندگی فرزندان به کار می‌گیرند و با کمال
اخلاص،
عشق و
محبت، فرزندانشان را با شیره جانشان پرورش می‌دهند،
حق عظیمی بر گردن فرزندان پیدا می‌کنند تا فرزندان با آن همه زحمات و مشتقات بی‌حد و حصر والدین، گامی در جهت جبران قسمتی از خدمات آنان بردارند.
یکی از دستورات حقوقی
اسلام رعایت حقوق والدین است که
خداوند در
آیات مختلف قرآن به آن اشاره فرموده است. در پنج جای
قرآن، بعد از
توحید، احترام به والدین ذکر شده است و از این تعبیرها استفاده می‌شود که میان این دو ارتباط تنگاتنگ و پیوندی عمیق وجوددارد. در حقیقت می‌توان گفت که چون بزرگ‌ترین
نعمت، نعمت حیات و هستی است، که آن نیز از ناحیه خداست، در مراحل بعد به
پدر و مادر ارتباط پیدا کرده است؛ زیرا که فرزند حیات خود را مدیون پدر و مادر است. بنابراین ترک حقوق آنها در ردیف
شرک به خداوند آمده است.
از آن‌جایی که اصل وجود هر انسانی از پدر و مادر است و هر شخصی در واقع ادامه همان پدر و مادر و از شاخه‌های آن‌هاست، می‌توان گفت که در میان پیوندهای خویشاوندی و اعضای
خانواده، هیچ‌کس به اندازه پدر و مادر به
انسان نزدیکتر نیست.همچنان که هیچ کس به اندازه آنها با انسان مهربان‌تر نیست. بنابراین
ارزش و احترام آنها از همه خویشاوندان بالاتر است. آنها هستند که در آن دوران ضعف و ناتوانی کودک، به طوری که حتی نمی‌تواند مگسی را هم از خودش براند،
غذا را چگونه و از کجا تهیه کند و نمی‌تواند خود را از گرما و سرما و از خطرات گوناگون حفظ نماید، با تمام وجود از او حمایت و محافظت می‌کنند. آری در این دوران ناتوانی و ضعف و احتیاج، این پدر و مادر هستند که با مهربانی هر چه تمام‌تر و با
علاقه فراوان از این موجود مراقبت می‌کنند و همه چیز خود را فدای او می‌سازند. بنابراین نقش حیاتی و بسیار ارزشمند پدر و مادر در رشد فرزند بر کسی پوشیده نیست و فرزندان که در اثر زحمت‌های طاقت‌فرسای والدین خود بزرگ می‌شوند و به جایی می‌رسند، لازم است زحمت‌هایی را که پدر و مادر برای بزرگ کردن او تحمل نموده‌اند، فراموش نکنند و ارزش و مقام پدر و مادر را بشناسند و بدانند که وجود آنها، پس از
خداوند، از وجود پدر و مادر است.
اکنون احترام به پدر و مادر و
اطاعت از آنها را از دیدگاه قرآن بیان می‌کنیم:
قرآن کریم در جاهای مختلف مسئله احترام به پدر و مادر را یادآوری کرده است.
از جمله در
سوره مبارکه اسراء آیات ۲۳ و ۲۴، قرآن می‌فرماید: «
و قضی ربک الا تعبدوا الا ایّاه و بالوالدین احسانا. اما یبلغنّ الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما افٍِ و لاتنهرهما و قل لهما قولاً کریماً و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما کما ربّیانی صغیراً»؛
«پروردگارت فرمان داده، جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آنها یا هر دوی آنها نزد تو به سن
پیری برسند، کم‌ترین اهانتی به آنها روا مدار و بر آنها فریاد نزن و گفتار سنجیده و لطیف به آنها بگو و همیشه پروبال
تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان بگستران و بگو: پروردگارا! چنان‌که پدر و مادر، مرا ازکودکی به مهربانی پرورانده‌اند تو در
حق آنها
رحمت و مهربانی فرما».
در حقیقت این
آیات، قسمتی از ریزه‌کاری‌های برخورد مؤدبانه و فوق‌العاده احترام‌آمیز فرزندان نسبت به پدران و مادران را بازگو می‌کند:
از یک‌سو
انگشت روی حالات پیری آنها که در آن موقع از همیشه نیازمندتر به حمایت و
محبت و احترام‌اند، گذارده و می‌فرماید: کم‌ترین سخن اهانت‌آمیز را به آنها مگو و پیوسته یار و یاور آنها باشید.
آیا فرزندان
صبر و حوصله کافی برای نگهداری احترام‌آمیز از چنین پدر و مادری را دارند؟ و یا هر زمان با نیش زبان و با کلمات سبک و اهانت‌آمیز و حتی گاه با تقاضای
مرگ او از خدا، قلبش را می‌فشارند و آزار می‌دهند؟!
از سوی دیگر قرآن می‌فرماید: در این هنگام به آنها اُف مگو.
اف به معنای چیز کوچک و کم‌ارزش است؛ یعنی به آنها اظهار ناراحتی و ابراز
تنفر مکن و باز اضافه می‌کند با صدای بلند و اهانت‌آمیز و داد و
فریاد با آنها سخن مگو و با آنها با قول کریم و گفتار بزرگوارانه سخن بگو که همه آنها نهایت ادب سخن را می‌رساند که
زبان، کلید
قلب است.
سرانجام می‌گوید: حتی موقعی که به سوی درگاه خدا روی می‌آوری،
پدر و مادر را «زنده باشند یا نباشند» فراموش مکن و تقاضای
رحمت پروردگار برای آنها بنما؛ و بگو: خداوندا! همان‌گونه که آنها در
کودکی مرا
تربیت کردند، تو مشمول رحمتشان فرما.
امر به نیکی، احترام و خدمت‌گذاری به پدر و مادر نه‌تنها در
اسلام سفارش شده، بلکه در
ادیان گذشته هم به
پیامبران و رسولان الهی، به این
عمل نیک و پسندیده امر شده است. نمونه آن را در
اقوام بنی‌اسرائیل مشاهده می‌کنیم:
«
و اذ اخذنا میثاق بنی‌اسرائیل لاتعبدون الا الله و بالوالدین احساناً»؛ «ما از
بنی‌اسرائیل پیمان گرفته‌ایم که غیر
خدا را
عبادت نکنند و به
والدین احسان و نیکی نمایند...».
خداوند کریم در این
آیه شریفه، هم مردم بنی‌اسرائیل را به
اطاعت از خود که
خالق کائنات و نظام هستی است، امر می‌نماید و سپس به احسان و
نیکی به پدر و مادر امر می‌کند.
خداوند مهربان و هستی‌بخش در جای دیگر در ستایش
حضرت یحیی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«
و کان تقیّاً و برّاً بوالدیه و لم یکن جباراً عصیّاً»؛
«و حضرت یحیی انسان باتقوا و خداترس بود و نسبت به پدر و مادر نیکوکار بود و هرگز گردن‌کش و نافرمان نبود».
در این آیه شریفه علاوه بر اینکه ثابت می‌کند که احترام به والدین از ضروریات
شریعت است، نکته ظریف دیگری را هم برای انسان‌های متدبر و متفکر روشن می‌سازد که یک ارتباط روشن بین
تقوا و نیکی به پدر و مادر وجود دارد؛ بنابراین انسان خداترس، نیکی به والدین را جزء جدایی‌ناپذیر
اعتقاد خود فرض می‌کند؛ لذا هر شخص با تقوایی به پدر و مادر خود احترام می‌گذارد.
درباره حد نصاب اطاعت از والدین به یک
روایت اشاره می‌کنیم:
«
لا طاعةَ لمخلوقٍ فی معصیة الخالق »؛
«اطاعت از
بندگان خدا در
معصیت خالق جایز نیست».
امر والدین به
محرمات و نهی والدین از
واجبات الهی تأثیر ندارد؛ اما در
مستحبات،
مباحات،
مکروهات و
واجبات کفایی، اگر باعث آزار و اذیب آنان می‌شود، باید اطاعت کرد و اگر با اوامر و نواهی آنان مخالفت شود، از
گناهان کبیره محسوب می‌گردد؛ و از عقوق والدین شمرده می‌شود.
البته از جهات فقهی، اطاعت از والدین در بعضی امور مهمّ که باعث عُسر و حرج یا ضرر دنیوی و یا اخروی فوق‌العاده می‌شود، لازم نیست؛ مانند اینکه فرزند را از
ازدواج نهی کنند؛ در حالی که فرزند نیاز مبرم به ازدواج دارد و اگر ازدواج نکند، دچار
گناه می‌شود و
ایمان خود را از دست می‌دهد؛ یا اینکه امر به
طلاق و جدایی از همسر کنند؛ در حالی که جدایی زن و مرد، باعث از‌هم‌پاشیدگی شیرازه
زندگی و نابودی
خانواده و فرزندان می‌شود. در این‌گونه موارد، امر و نهی پدر و مادر، قابل اجرا نیست. مگر اینکه آنها مصالح و مفاسد بزرگی را در نظر داشته باشند که در این صورت فرزند باید عاقلانه
عمل نماید.
همان‌طور که خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، دارای خواص و آثار وضعی هستند و خواه ناخواه آثارشان را در جسم و روان انسان می‌گذارند، برخی
اعمال و کردارهای انسان نیز چنین است. اعمال صالح و نیکو، دارای آثار خوب و کردارهای بد و زشت، نتایج ناپسند از خود به یادگار خواهند گذاشت. این مطلب با کمال صراحت و روشنی از
آیات قرآن و
روایات استفاده می‌شود. بنابراین همان‌طوری که
غم و غصه با آن‌که مربوط به فکر و روان است، بدن را لاغر و نحیف می‌سازد و موجب
زخم معده و اختلال دستگاه گوارش می‌گردد، همچنین نیکی به پدر و مادر علاوه بر
ثواب و عقاب در جهان واپسین، در همین
جهان نیز نتیجه‌اش عاید انسان می‌شود؛ از جمله آثار:
درباره
طول عمر به
حدیث زیر توجه کنید:
در حدیثی از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) آمده است: هر کس دوست دارد عمرش طولانی و روزیش زیاد گردد، باید به پدر و مادرش نیکی کند، چراکه نیکی به آنان،
اطاعت و
بندگی خداوند شمرده شده است.
دیگر اثر دنیایی نیکی به پدر و مادر، رفتار پسندیده و روش زیبای فرزندانشان با او می‌باشد. افرادی که
حقوق والدین خود را حفظ و ادا می‌کنند، فرزندانشان هم نسبت به آنان صالح و وظیفه‌شناس بوده و حقوق الهی را در
حق ایشان رعایت می‌کنند.
در میان فامیل و طایفه‌شان، محبوب و عزیز بوده و در دل‌های آنان جایی برای خود باز می‌کنند.
دیگر فایده نیکی، آسانی جان دادن در هنگام
مرگ است.
مقتضای انسانیت،
احترام به والدین است و این قانون کلی برای جامعه انسانی است و
عقل هر انسان عاقلی چنین
حکم می‌کند و با حکم شرع
مقدس هماهنگ است که پدر و مادری که همه امکانات خویش را در
رشد و
تربیت و بالندگی فرزندان به کار می‌گیرند و با کمال
اخلاص،
عشق و
محبت، فرزندانشان را با شیره جانشان پرورش می‌دهند،
حق عظیمی بر گردن فرزندان پیدا می‌کنند تا فرزندان با آن همه زحمات و مشقات بی‌حد و حصر والدین، گامی در جهت جبران قسمتی از خدمات آنان بردارند.
۱. حقوق والدین، سید جعفر میرعظیمی.
۲. حقوق والدین از دیدگاه اسلام، سید مهدی علوی.
۳. حقوق و عقوق والدین، مهدی احمدی.
۴. پدر و فرزند، سید محمدتقی حکیم.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مقام پدر و مادر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱۰/۱۷.
