عوامل ضعف و تقویت اراده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اراده، تقویت اراده، ضعف اراده.
پرسش: من اراده ضعیفی دارم و کار را نمی‌توانم تا آخر انجام بدهم، چه کنم؟
پاسخ:
از اسرار موفقیت بزرگان تاریخ‌ساز، داشتن اراده قوی می‌باشد.
مردان بزرگ چنان اراده‌های آهنین داشته‌اند که بر کوهی از مشکلات و موانع زندگی خود و حتی دیگران غلبه کرده‌اند و خورشید توانایی و
استعداد خود را در سرزمین وجود خویش و دیگران تابانده‌اند. بنابراین تنها راه موفقیت و رسیدن به اهداف بزرگ داشتن،
اراده محکم و قوی است. هیچ شخصیتی تا حالا با بی‌حالی، سستی و بی‌ارادگی به جایی نرسیده است. پس اگر شما هم می‌خواهید سری در میان سرها داشته باشید، راه‌حل‌های زیر را با جدیت عملی سازید.
اراده نیروی درونی وابسته به
عقل است که
انسان می‌تواند با استفاده از آن خودش را از تحت تأثیر نیروهای ناخواسته بیرونی خارج سازد. هرچه این نیرو در انسان قوی‌تر باشد،
اختیار انسان و
مالکیت بر خویشتن هم بيش‌تر می‌شود. به تعبیر دیگر، اراده، نیروی اجرایی عقل می‌باشد.
عقل تنها خوبی و بدی و
خیر و صلاح را درک می‌کند و این اراده است که در عالم واقع و خارج بر طبق این
احکام عمل می‌کند.
هرچند نخستین نظریات روان‌شناسی در باب انگیزش روی مسئله اراده تأکید داشتند، زیرا انگیزه و اراده، هر دو انسان را به سوی
عمل سوق می‌دهند؛ اما به تدریج نظریات جدید راه خود را از مفهوم اراده تفکیک کردند؛ زیرا انگیزش حالتی در انسان است که میل و
علاقه در آن نهفته است؛ اما اراده نیروی برتر از انگیزه است؛ زیرا حتی زمانی که فرد به چیزی تمایل ندارد، باز هم به کمک اراده خود می‌تواند آن را انجام دهد.
افرادی که کمبود و
ضعف اراده دارند، چنین ویژگی‌هایی دارند:
۱. قدرت
تصمیم‌گیری ندارند؛
۲. در
فکر خود پروژه زیاد دارند؛
۳. کارهای خود را زیاد به تأخیر می‌اندازند؛
۴. تضاد
فکری و علمی دارند؛
۵. زود عصبانی می‌شوند و
صبر و حوصله ندارند.
در باب اراده عواملی وجود دارند که باعث ضعف اراده می‌گردند. به نظر می‌رسد کسی که می‌خواهد اراده قوی داشته باشد، نخست باید از این عوامل دوری گزیند. در غیر این صورت هرچه اراده خود را با تمرین تقویت کند، عوامل ضعف اراده، آن‌ها را به باد
فنا می‌دهند:
بازی برای
کودکان امر ضروری است و برای
رشد آن‌ها لازم است. برای افراد بزرگ‌سال نیز در حد
تفریح و رفع خستگی مفید است؛ اما بازی زیاد اراده را ضعیف می‌کند. بنابراین کسی که هر روز چندین ساعت با تلفن همراه، یا
رایانه مشغول بازی است، نباید توقع داشت که او اراده قوی داشته باشد.
هرچند روان‌شناسان برای برخی افراد افسرده موسیقی را توصیه می‌کنند، اما باید توجه داشت که منظور از آن هر نوع موسیقی نیست؛ لذا کسانی که گوشی تلفن همراه، رایانه، ضبط صوت خودرو آن‌ها مدام موسیقی پخش می‌کنند، دچار حالت‌های از تغییرات روانی می‌گردند که از اراده چیزی برای آنان باقی نمی‌ماند؛ البته منظور از اراده، اراده بر کار
خیر و و
دعا و درس و
عبادت است؛ اما برای خرید سی‌دی‌های
موسیقی و مانند آن‌ها اراده زیاد دارند.
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) نیز در کتاب
شرح چهل حدیث، موسیقی را یکی از عوامل تضعیف اراده برشمرده‌اند.
پیروی از هوای نفس، یعنی انجام کارهای بیهوده به منظور لذت بردن. اگر از او سؤال کنی چرا این کار را انجام دادی، می‌گوید چون خوشم می‌آمد و لذت می‌بردم پس انجامش دادم. کسانی که بدون هیچ کاری ساعت‌ها در کوچه و خیابان پرسه می‌زنند، افرادی که ساعت‌ها بدون ناخواسته و بدون
برنامه‌ریزی خاص جلوی تلویزیون میخکوب می‌شوند، اشخاصی که ساعت‌ها بدون هدفی خاص در سایت‌ها در گشت و گذارند، در واقع خود را سرگرم نمی‌کنند، بلکه تیشه به ریشه اراده خود می‌زنند.
هرچند پیروی از
غریزه جنسی نیز نوعی پیروی از
هوای نفس است، اما به دلیل اهمیت آن، جداگانه ذکر می‌گردد.
پیروی از غریزه جنسی به دو نوع
حلال و حرام تقسیم می‌شود. پیروی از غریزه جنسی حرام طیف وسیعی از رفتارها را شامل می‌شود؛ مانند نگاه کردن با نامحرم در کوچه و خیابان (
چشم‌چرانی)، مشاهده تصاویر مبتذل در
اینترنت، دیدن فیلم‌ها و تصاویر مبتذل، حتی گاهی مجالست زیاد با جنس مخالف نیز اراده را تضعیف می‌کند، بدون این‌که گناهی در میان باشد. بنابراین حتی زمان زیادی را در کنار همسر به سر بردن و با او گفت‌وگو کردن نیز
اراده را ضعیف می‌کند؛ اما مقدار معمول و معقول آن برای
تحکیم خانواده لازم و ضروری است.
خواب زیاد نیز اراده را ضعیف می‌کند. زمانی که فرد چند ساعت در اول
روز می‌خوابد، پس از بیدار شدن دیگر نه اراده قوی برای او باقی می‌ماند و نه حال و حوصله انجام کار. همچنین کسی که سر سفره نمی‌تواند به‌راحتی دست از
غذا بکشد، در‌عین‌حال که فعلا اراده او ضعیف است. با خوردن زیاد و بی‌حال شدن، اراده‌اش از قبل هم ضعیف‌تر می‌شود.
زیاد صحبت کردن در جمع، دل را ملول و اراده را سست می‌کند. بنابراین کسانی که در جلسات دوستانه شرکت می‌کنند و ساعت‌ها با هم‌دیگر درباره مسائل غیر ضروری حرف می‌زنند، پس از اتمام جلسات، بی‌ارادگی، سستی و ملال در آن‌ها مشهود است؛ اما بودن مقدار کم در جلسات دوستانه برای تجدید قوا و بهبود روحیه مفید است.همچنین افرادی که ساعت با تلفن حرف می‌زنند، اراده ضعیفی دارند و با این کار، اراده آن‌ها ضعیف‌تر می‌گردد.
کسی که کار ندارد، در واقع حال هم ندارد؛ پس اراده هم ندارد. بنابراین توصیه شده است که افراد نباید وقت‌هایی را سپری کنند که هیچ کار عقلایی نداشته باشند. حتی اگر
شغل و حرفه‌ای خاص ندارد، دست‌کم دنبال کار بگردد یا با خواندن
کتاب، کمک به دیگران،
دعا و
مناجات ، رفتن به
زیارت و مانند آن وقت خود را پر کند.
تنبلی در مورد کسانی به کار می‌رود که کار زیاد دارند؛ اما حوصله انجام آن‌ها را ندارند. این افراد هرچه از انجام کار بيش‌تر اجتناب کنند، اراده آن‌ها ضعیف‌تر می‌شوند؛ اما اگر تقبل زحمت فرموده و برخی کارهای خود را انجام دهند، تا حدودی اراده آن‌ها تقویت می‌گردد.
همان‌طور که عواملی اراده را ضعیف می‌کرد، عواملی نیز وجود دارند که سبب
تقویت اراده می‌شوند:
عبادت و
معنویت اولین و مهم‌ترین راه تقویت اراده است. زمانی که فرد
نماز می‌خواند،
ذکر خدا می‌گوید،
قرآن می‌خواند، دعا می‌خواند، در مراسم دعاهای جمعی شرکت می‌کند، یک گام بزرگ در جهت تقویت اراده برداشته است. بنابراین هرچه ارتباط معنوی با
خدا بيش‌تر گردد، اراده فرد قوی‌تر می‌گردد. دلیل مسئله کاملا روشن است.زیرا عبادت و معنویت هواوهوس را از بین می‌برد. هواوهوس بزرگ‌ترین دشمن اراده انسان است. به همین دلیل زمانی که فرد یک نماز با حال می‌خواند، بعد از نماز هر کار مهمی را که اراده کند، می‌تواند انجام دهد.
هرچه عقل انسان قوی‌تر باشد، اراده انسان هم قوی‌تر می‌شود. صاحب‌نظران یکی از راه‌های تقویت عقل را
تفکر می‌دانند. مهم‌ترین عاملی که اراده بر آن استوار است، شناخت و آگاهی است. فعل ارادی هم عملی است که
علم در تحقق آن نقش و دخالت دارد؛ البته آن بخش از اعمالی که برای انجام دادن به
تفکر نیازمند باشد؛
برخلاف عادات و ملکات که نیازمند به
تفکر نیستند. با توجه به این تعریف، برای این‌که انسان عملی انجام دهد، باید نسبت به آن، شناخت داشته باشد که پس از علم و آگاهی (شناخت) انگیزه به وجود می‌آید و شور و شوق منجر به انجام عمل می‌شود.
شناخت هدف و آگاه بودن از این‌که می‌خواهیم چه کاری را انجام دهیم، خود باعث جرقه‌ای می‌شود برای میل به انجام دادن. به دلیل این‌که هر عمل اختیاری از نوعی گرایش درونی و میل نشئت می‌گیرد و در زندگی بسیار تجربه شده است که هرچه عمل شناخته‌شده‌تر و دلخواه‌تر باشد، اراده و حرکت هم نسبت به آن بيش‌تر است (میل ـ میل شدید ـ اراده و حرکت).
در این‌جا این سؤال جای طرح دارد که چه کار کنیم میل و علاقه‌مان افزایش یابد؟ در پاسخ باید به نقش «بالا بردن سطح آگاهی» اشاره نمود.
هرچه انسان به خود، شغل و وظایف فردی و اجتماعی خویش، آگاه‌تر باشد و منافع آن را بداند، نسبت به آن‌ها میل و رغبت پیدا می‌کند؛ البته برای
شناخت و آگاهی هم مراحلی وجود دارد؛ مثلاً تذکر،
موعظه،
تجربه و مشاهده همه این موارد سبب می‌شود که ما نسبت به موضوعی توجه بیش‌تری پیدا کنیم و همین توجه، آگاهی ما را زیادتر می‌کند.
بنابراین می‌توان یکی از موانع ضعف اراده را
جهل و
شک و حتی توجه نکردن به موضوع موردنظر دانست. موقعی که ما اطلاعات کمی نسبت به موضوع داشته باشیم، توجه و تمرکز کم‌تری خواهیم داشت که منجر به پراکندی
افکار و در نتیجه از این شاخه به آن شاخه پریدن خواهد شد.
اراده، نیروی محرکه انسان به سوی
هدف است؛ لذا هرچه هدف انسان در نظرش مهم و روشن باشد، بيش‌تر مصمم می‌شود که به سوی آن حرکت کند. هدف مهم آن است که مورد علاقه فرد باشد و نیازهای فردی، اجتماعی و معنوی فرد توسط آن ارضا گردد. هدف روشن آن است که مراحل رسیدن به آن، سودمندی‌ها، مشکلات و پی‌آمدهای آن برای انسان روشن باشد. یکی از مسائلی که به روشن بودن هدف کمک می‌کند، مشخص بودن راه رسیدن و ابزار رسیدن به آن است.
گاهی فواید و ضرورت کاری برای فرد روشن نیست. در این صورت نباید انتظار داشت که او دست به اقدام بزند یا اگر شروع به کار کرده، در انجام آن تداوم داشته باشد؛ به عنوان مثال، اگر درباره ضررهای
سیگار و بیماری‌های ناشی از آن و فواید سلامتی و... فرد سیگاری اطلاعات مفیدی داده نشود، نمی‌توان اراده او را برای ترک سیگار جزم کرد. دلیل خیلی اهمال‌کاری‌ها و سستی‌های ما ناشی از عدم شناخت است. نمی‌دانیم عبادت کردن یا تحصیل کردن چه فایده‌ای دارد؟ حال یا جاهل هستیم به آن موضوع یا شک و
تردید داریم.
فردی که مدام با خود
فکر می‌کند، شخص بی‌اراده‌ای است، با تصورات خویش تیشه به ریشه اراده خویش‌می‌زند. این تلقینات نه‌تنها نیروی درونی او را ضعیف می‌سازد، بلکه قدرت حرکت و
عمل را نیز از او سلب می‌کند. عکس
قضیه نیز صادق است؛ به‌طوری‌که اگر دائم به خود
تلقین کند که دارای اراده قوی است، به‌زودی دارای قدرت اراده سرشاری خواهد شد. تلقینات و خودگویی‌های مثبت زمینه را برای حرکت و عمل آماده می‌کند. حرکت به سوی هدف اراده را تقویت می‌کند.
عوامل فوق همه جنبه نظری داشتند؛ اما نظریه تا زمانی که به عمل منتهی نشود، نتیجه عملی دربر نخواهد داشت؛ لذا مهم‌ترین عامل در تقویت اراده، تمرین دائمی و مستمر است. داشتن هدف روشن،
تعقل، معنویت و تلقین همگی به این معناست که فرد آدرس مقصد خود را می‌داند و توشه سفر را نیز به همراه دارد؛ اما هیچ مسافری تنها با داشتن آدرس و خرج سفر به مقصد نرسیده است. رسیدن به مقصد علاوه بر موارد فوق نیاز به این دارد که فرد دست به عمل بزند، از جای خود حرکت کند، مسیر را شروع و کند و ادامه دهد. و در مسیر راه از خرج سفر که همان معنویت،
تفکر و تلقین است استفاده کند و از اموری که فرد را مقصد دور می‌کند (مثل هواوهوس و
شهوت‌رانی) و دیگر موانعی که در ابتدا ذکر شد، دوری گزیند.
باید توجه داشت که اراده معمولاً در سه زمینه بيش‌تر معنا پیدا می‌کند: بی‌نظمی‌ها، عادت‌ها و اهمال‌کاری‌ها؛ یعنی افراد بی‌اراده نمی‌توانند نظم را در
زندگی خود برقرار سازند، قادر نیستند که عادت‌های ناپسند خود را ترک کنند و نمی‌توانند از تأخیر در انجام کارها اجتناب کنند. بنابراین گام‌های زیر برای تقویت اراده توصیه می‌شود.
فهرستی از تمام رفتارهای جدیدی که می‌خواهید انجام دهید، تهیه کنید. شما می‌توانید در زمینه‌های که مشکل دارید، همه رفتارها را لیست کنید؛ کارهایی را که معمولا در آن
نظم ندارید. اعمال
واجب را که باید به موقع انجام دهید، کارهای نادرست را که باید ترک کنید، عادت‌های نامطلوب که ترک آن‌ها را ضروری می‌دانید. همه این کارها را لیست کنید.
تمام کارها را به سه دسته تقسیم کنید: عادت‌ها، بی‌نظمی‌ها و اهمال‌کاری‌ها.
تمام رفتارهای هر گروه را از آسان به دشوار مرتب کنید: هر سه دسته را از آسان به دشوار مرتب کنید؛ به‌طوری‌که آسان‌ترین کار در ابتدای لیست و مشکل‌ترین آن در انتهای هر لیست قرار گیرد.
از هر گروه یک رفتار برای تمرین پنج روزه در نظر بگیرید: برای پنج روز اول از هر دسته فقط و فقط یک کار و آن هم آسان‌ترین کار هر گروه را در نظر بگیرید و هر روز با تمام قاطعیت و اراده آن سه کار را انجام دهید.
از عوامل
تقویت اراده در کنار انجام کارها استفاده کنید: هر روز از عوامل تقویت‌کننده اراده در کنار انجام این کارها استفاده کنید؛ مثلاً به خود تلقین کنید که فرد با اراده هستید. از
دعا،
معنویت و
تفکر استفاده کنید.
سستی یا شکست در برنامه را به موقع ترمیم کنید: اگر در برنامه شما وقفه یا شکست به وجود آمد، اصلاً دلسرد نشوید و از همان زمان ادامه برنامه را از سر بگیرید و تصمیم جدید در جهت ادامه برنامه بگیرید؛ حتی اگر بارها شکست خوردید، باز هم کار را رها نکنید و با قاطعیت بیش از پیش آن را ادامه دهید.
به تمام کارهای موجود در لیست
فکر نکنید: هیچ‌گاه به کل کارهای موجود در لیست
فکر نکنید و این تصور در
ذهن شما پدید نیاید که چه‌گونه این همه کار را من بتوانم انجام دهم؛ بلکه فقط به اعمالی که برای همان روز در نظر گرفته شده،
فکر کنید و آن را با جدیت انجام دهید.
در پایان هر روز کارکرد خود را ارزیابی کنید: هر
شب نحوه عمل‌کرد خود را در روز قبل مورد بررسی قرار دهید یا به اصطلاح
علم اخلاق خود را
محاسبه کنید. اگر برنامه تقویت اراده مطابق میل شما پیش رفته، خود را تشویق نموده و
خدا را سپاس گویید. در غیر این صورت تصمیم خود را جدی‌تر نمایید که فردا با قاطعیت بيش‌تر عمل کنید.
برنامه شما انعطاف داشته باشد: به این معنا که اگر شما مثلاً در ابتدای
روز تصمیم گرفته‌اید که ساعت ۱۰ صبح فلان کار خاص را انجام دهید، اما در آن ساعت کاری پیش آمد که خارج از
اختیار شماست، در این صورت اصلاً دلسرد نشوید و با خود نگویید کار من هیچ وقت درست نمی‌شود؛ زیرا شما مقصر نیستید و در به هم خوردن این برنامه بی‌ارادگی نکرده‌اید؛ لذا یک تصمیم جدید بگیرید و آن کار را در همان روز در یک ساعت دیگر انجام دهید.
دو عمل جدید را به رفتارهای روزانه اضافه کنید: پس از پنج روز یک یا دو عمل دیگر را به در برنامه تقویت اراده خود اضافه کنید و مانند سابق با جدیت و تصمیم قاطع و با استفاده از عوامل مؤثر در تقویت اراده آن کارها را انجام دهید.
تا پنج روز دیگر اصلاً تعداد کارهایتان را افزایش ندهید: پس از افزودن عمل‌های جدید در روز ششم تا پنج روز دیگر لیست خود را افزایش ندهید؛ زیرا اراده شما هنوز کودک است و توان زیادی ندارد و فشار زیاد سبب از هم پاشیدن آن می‌شود.
از عوامل تقویت‌کننده بيش‌تر استفاده کنید: در هر روز خود را از نظر روحیه تقویت کنید و
امید خود را بيش‌تر کنید نسبت به این‌که بر زندگی خود مسلط می‌شوید، به اهداف بلند خود دست می‌یابید. با این
افکار و تصورات خود را هر روز مشتاق‌تر از روز قبل در انجام آن کارها مصمم در نظر بگیرید. هر روز در کنار انجام کارها از تقویت‌کننده‌های اراده استفاده کنید و از عوامل تضعیف‌کننده آن دوری کنید؛ مثلاً زندگی‌نامه
علما و شخصیت‌ها را
مطالعه کنید، درباره داشتن اراده و نظم
فکر کنید و آینده روشن با اراده شدن را نزد خود مجسم کنید. از ولگردی، پرگویی، پیروی از هوای نفس به تدریج اجتناب کنید.
هیچ شکستی اراده شما را سست نسازد: تأکید می‌کنم هرگز از چند مورد شکست نهراسید و پس از شکست مثل این‌که اتفاقی نیفتاده و گویا شما اکنون به‌تازگی تصمیم جدید می‌گیرید؛ لذا برنامه‌های خود را با
انگیزه و اراده و بدون تردید ادامه دهید.
لذت موفقیت را جانشین لذت‌های گذشته سازید: حتماً لذت با اراده شدن را احساس کنید و این لذت‌های جدید را جانشین لذت‌های مضر
هوای نفس سازید. آینده خود را سخت و دشوار در نظر نگیرید؛ بلکه آینده صاف، روشن و موفقیت‌آمیز را در ذهن خود به تصویر بکشید.
پس از ده روز باز هم حجم کارهای ارادی خود را افزایش دهید: این افزایش از یک یا دو عمل
تجاوز نکند؛ ولی تصمیم قاطع و جدی در انجام آن را فراموش نکنید. مواظب باشید زود‌زود حجم کارها را اضافه نکنید؛ بلکه به جای آن به انجام تمام و
کمال کارهای در نظر گرفته‌شده بکوشید.
تا چهل روز به تمرینات خود ادامه دهید: روان‌شناسان، زمان شکل‌گیری یک خاصیت یا
عادت جدید را شش هفته (۴۲ روز) ذکر کرده‌اند و علمای
اخلاق چهل روز را برای تغییر ایجاد ملکه‌های اخلاقی لازم می‌دانند.
در
روایات نیز آمده است که هرکس چهل روز اعمال خالص برای
خداوند انجام دهد، خداوند جویبار
حکمت را از
قلب او بر زبانش جاری می‌سازد:
«
عَنِ النَّبِیِّ (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) قَالَ: مَنْ اَخْلَصَ لِلَّهِ اَرْبَعِینَ یَوْماً فَجَّرَ اللَّهُ یَنَابِیعَ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ».
لذا شما تا مدت چهل روز با قاطعیت و جدیت از رفتارها و عادت‌های ناپسند دست بردارید و کارهای مطلوب و موردنظر خود را انجام دهید. تا این مدت دیگر شما به یک فرد با اراده تبدیل شده‌اید.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «عوامل ضعف و تقویت اراده»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۲/۰۶.
