عصمت ملائکه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عصمت، فرشتگان،
معصوم، گناه، ملکه نفسانی.
پرسش: آیا ما می‌توانیم بگوییم که فرشتگان معصوم هستند؟ آیا آنها از سطوح مختلفی از عصمت برخوردار هستند؟
پاسخ: صفات و ویژگی‌های خاکی و حیوانی در وجود فرشتگان راه ندارد و اساساً آنان هیچ‌گونه میل و قدرتی بر انجام
گناه و معصیت ندارند و به همین دلیل است که از هرگونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند.
بنابراین اگر عصمت و معصوم بودن صرفاً به معنای عدم ارتکاب گناه و معصیت باشد، می‌توان گفت فرشتگان هم معصوم هستند؛ زیرا آنان از هرگونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند؛ اما اگر عصمت به معنای برخورداری از ملکه نفسانی و حالت تقوای الاهی است که به امداد پروردگار در پیامبران و امامان ـ علیهم‌السلام ـ ایجاد می‌شود که با وجود داشتن ویژگی‌های انسانی و دارا بودن شهوت و غضب و قدرت بر انجام گناه، با
اختیار خود از گناه چشم می‌پوشند و مرتکب هیچ گناهی نمی‌شوند، به این معنا دارای عصمت نیستند.
ملائکه و فرشتگان موجودات بسیار شریف و لطیف هستند که از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند. قرآن مقام آنان را بسیار گرامی داشته، حتی ایمان به ملائکه را در ردیف
ایمان به خدا و
انبیا و کتاب‌های آسمانی قرار داده است: «
آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ؛ پیامبر اسلام به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده، و
مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان او و کتاب‌ها و رسولانش همگی ایمان دارند».
قرآن مجید ویژگی‌های آنها را چنین می‌شمرد:
فرشتگان موجوداتی عاقل و با شعورند و بندگان گرامی خدا هستند: «
بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ».
آنها سر بر فرمان خدا دارند و هرگز
معصیت او نمی‌کنند: «
لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ».
آنها پیوسته مشغول
تسبیح و
تقدیس خداوند هستند: «
وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ؛ فرشتگان تسبیح و
حمد پروردگار خود را به‌جا می‌آورند و برای کسانی که در
زمین هستند، استغفار می‌کنند».
فرشتگان بدون استثنا به خاطر
آفرینش آدم به
سجده افتادند و
آدم معلم آنها گشت.
این امر بیانگر این است که انسان به حسب استعداد تکامل، از آنها برتر و والاتر است.
آنها نه
غذا می‌خورند و نه
آب می‌نوشند و نه
ازدواج دارند.
چنان‌که در حدیثی از
امام صادق علیه‌السلام می‌خوانیم:
"ان الملائکة لا یأکلون و لا یشربون و لا ینکحون و انما یعیشون بنسیم العرش"؛ "فرشتگان غذا نمی‌خورند و آب نمی‌نوشند و ازدواج نمی‌کنند؛ بلکه با نسیم
عرش الاهی زنده‌اند".
آنها نه
خواب دارند نه سستی و
غفلت.
چنان‌که
علی علیه‌السلام در حدیثی چنین می‌فرماید:
"لیس فیهم فترة، و لا عندهم غفلة، و لا فیهم معصیة... لا یغشاهم نوم العیون و لا سهوا العقول، و لا فترة الأبدان، لم یسکنوا الاصلاب و لم تضمهم الارحام"؛ "در آنها نه سستی است، و نه غفلت، و نه عصیان ... خواب بر آنها چیره نمی‌گردد و
عقل آنها گرفتار سهو و
نسیان نمی‌شود، بدن آنها به سستی نمی‌گراید، و در صلب پدران و رحم مادران قرار نمی‌گیرند".
آنها مقامات مختلف و مراتب متفاوت دارند، بعضی همیشه در رکوع‌اند و بعضی همیشه در سجودند.
«
ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ؛ ر یک از ما مقام معلومی دارد، ما همواره صف کشیده منتظر فرمان او هستیم و پیوسته تسبیح او می‌گوییم».
اما آیا این موجودات شریف،لطیف،
معصوم نیز هستند یا نه؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است که تعریفی از
عصمت داشته باشیم.
عصمت در لغت به معنای نگه داشتن و مانع شدن است و در اصطلاح به حالت و ملکه نفسانی می‌گویند که انسان را از گناه و یا حتی خطا و اشتباه منع می‌کند.
بنابراین
مقام عصمت یک ملکه نفسانی و حالت
تقوای الاهی است که به امداد پروردگار در پیامبران و امامان ایجاد می‌شود. البته این حالت، بدان معنا نیست که آنها نتوانند گناه کنند؛ بلکه صاحبان این ملکه نفسانی با این‌که دست‌رسی به گناه داشته و قدرت بر انجام آن نیز دارند، با
اختیار و انتخاب خود از گناه چشم می‌پوشند و هرگز مرتکب معصیتی نمی‌شوند.
درست همانند یک طبیب بسیار آگاه که یک ماده بسیار سمی خطرناکی را که به خطرات آن آگاه است، هرگز نمی‌خورد، با این‌که قدرت بر این کار دارد؛ اما آگاهی‌ها و مبادی فکری و روحی او سبب می‌شود که با میل و اراده خود از این کار چشم بپوشد.
باید توجه داشت که عصمت موهبت ویژه‌ای است که
خداوند به خاطر مسئولیت سنگین رهبری به پیغمبران و امامان ـ علیهم‌السلام ـ داده است. بنابراین عصمت امتیازی است که بهره آن عاید همگان می‌شود.
با توجه به معنا و حقیقت عصمت باید گفت: اگر چه فرشتگان از هرگونه گناه و
معصیت پاک و مبرا هستند، اما آنان دارای مقام عصمت (به معنایی که در پیغمبران و امامان ـ علیهم‌السلام ـ وجود دارد) نیستند.
بله اگر در معنای عصمت توسعه داده شود و آن را به معنای عدم ارتکاب گناه به هر دلیل که باشد ـ اعم از عدم توانایی بر انجام گناه ـ بدانیم
فرشتگان نیز معصوم‌اند؛ زیرا در آنها هیچ‌گونه میل و کششی نسبت به گناه و ارتکاب آن وجود ندارد و همیشه در حال تسبیح و
تقدیس پروردگار خویش و امتثال دستورات او هستند.
البته همه ملائکه در یک سطح و درجه نیستند؛ بلکه دارای مراتبی هستند.
قرآن مجید می‌فرماید: و هیچ یک از ما نیست جز آن که مقام معلومی دارد.
بعضی از آنها مانند جبرئیل،
میکائیل، اسرافیل و عزرائیل، از ملائکه مقرب درگاه الاهی هستند و درجاتشان بسیار عالی است که حکما و فلاسفه از آنها به‌عنوان "رؤوس الملائکه" تعبیر می‌کنند و بعضی دیگر در درجات پائین‌تری قرار دارند و هر یک وظیفه خاصی برعهده دارند.
حضرت علی علیه‌السلام درجات و وظایف ملائکه را این‌گونه بیان می‌کند: "بعضی از آنها
امین وحی پروردگار به‌سوی
پیامبران هستند و برخی نگهبانان بندگان خدا و برخی دربان
بهشت اویند ...".
اما روایاتی که درباره تخلف بعضی از ملائکه از فرمان الاهی و احیاناً تنبیه و
مجازات آنها وارد شده است، نظیر روایت "فطرس"، چندان مسلم نیست و همه علمای
اسلام چنین روایاتی را نپذیرفته‌اند.
برخی از آنان معتقدند: جریان فطرس به اثبات نیاز دارد؛ زیرا فطرس واژه‌ای یونانی است و در دعای سوم شعبان هم
فرشته خوانده نشده است؛ بلکه به این صورت آمده "و عاذ فطرس بمهده"؛ یعنی فطرس به گهواره
امام حسین علیه‌السلام پناه برد. از سوی دیگر سند این
دعا هم باید تحقیق شود و میزان اعتبارش به دست آید ... .
عده‌ای دیگر منکر معصیت فرشتگان و تنبیه آنها هستند و می‌گویند:
روایت عصیان فطرس، با آیه شریفه: «
وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَدًا سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ؛ آنها گفتند: "خداوند رحمان فرزندی برای خود انتخاب کرده است"! او منزه است (از این
عیب و نقص)؛ آنها (فرشتگان) بندگان شایسته اویند.»
و آیه: «
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خود و
خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند (به‌طور کامل) اجرا می‌نمایند! "آنها دستورات الاهی را معصیت نمی‌کنند و آنچه را که امر شده‌اند، انجام می‌دهند»،
منافات دارد.
بنابراین در نگاه این گروه عصیان فرشتگان پذیرفته نیست.
از سوی دیگر علمای
شیعه با فرض صحت چنین روایاتی، احتمالاتی را مطرح کرده‌اند:
بعضی از مفسران گفته‌اند: مجازات و تنبیه ملائکه در اثر "ترک اَولی" بوده است، نه گناه و معصیت. منظور از ترک اولی، این است که آنها در اجرای دستورات الاهی عملی را که دارای اولویت بیش‌تری بوده رها کرده‌اند و به‌سوی
عمل کم اولویت رفته‌اند، یا انجام عمل را در وقتی و شرایطی که اولویت بیش‌تری داشته است، رها کرده و در شرایط و وقت دیگری به‌جا آورده‌اند و به همین جهت مجازات و تنبیه شده‌اند.
عده‌ای برای حل مشکل عصیان و تنبیه فرشتگان، احتمال داده‌اند که این قبیل روایات مربوط به دسته‌ای از ملائکه باشد که شبیه به
انسان هستند. می‌گوید: بعضی از ملائکه را در اخبار و
احادیث "ملائکه زمینی" می‌گویند، آنها موجوداتی هستند نامرئی، اما شاید خیلی به انسان شبیه‌اند؛ یعنی
تکلیف می‌پذیرند و احیانا تمرد می‌کنند. حقیقت اینها بر ما روشن نیست ... حتی در بعضی از اخبار آمده است که بعضی از ملائکه از عنصرهای این
عالم آفریده شده‌اند.
بعضی هم معتقدند چنان‌چه درستی سند و فرشته بودن فطرس، هر دو اثبات شود، این امر با جمله ("لا یَعْصُونَ اللّهَ") در آیه «
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ»)،
منافاتی ندارد؛ زیرا فرشتگان یکسان نیستند.
فرشتگان حامل عرش، حامل وحی و مقامی والا دارند: «
وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ».
فرشتگان حامل وحی معصوم‌اند و تکامل هم ندارند. دلیلی نداریم که تمام فرشته‌ها از یک سنخ باشند و فرشته‌ای همانند انسان که دارای نفس مستکمله باشد، نداشته باشیم!. پس امکان دارد که فطرس از فرشتگان زمینی به شمار آید و با فرشتگان آسمانی یا اخروی تفاوت داشته باشد.
با توجه به آنچه در کلام حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ در توصیف و ویژگی‌های فرشتگان بیان شد:
اگر این کلام را وصف ـ فرشته بما هو فرشته ـ گرفتیم و گفتیم حضرت در مقام بیان توصیف تمام فرشته‌ها هستند، در این صورت باید نازل‌ترین درجه فرشتگان هم دارای آن ویژگی‌ها باشند؛ لذا معصیت در
حق آنها تصور ندارد، مگر به نحو
ترک اولی و گناه منزلتی.
اما اگر گفتیم که حضرت در مقام بیان توصیف فرشتگان خاصی بوده است و شاهد ما روایات دیگر این باب است، باید به یکی از دو توجیهی که در بالا بدان اشاره شد، روی بیاوریم.
به‌هر‌حال چون فرشتگان موجوداتی غیر مادی هستند،
شناخت و آگاهی دقیق از آنها، تنها از راه آیات و روایات ممکن است و به هر روایتی نیز نمی‌توان تمسک کرد. بلکه باید روایات از نظر سند و دلالت کاملاً مورد
اعتماد باشند و تا به چنین روایتی دست نیافتیم، مرجع ما تنها آیات
قرآن است.
پایگاه اسلام کوئست.
