دیدگاه یک اتوپیایی درباره جامعه امام زمان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اتوپیا،
مدینه فاضله،
امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف).
پرسش: از دیدگاه جامعه‌شناسانه یک اتوپیایی، جامعه امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) چگونه توجیه می‌شود؟
پاسخ: آرمان‌شهر (به انگلیسی: Utopia) برای نخستین بار توسط تامس مور در سال ۱۵۱۶ در کتابی به همان عنوان برای توصیف یک نظام سیاسی بی‌عیب و
نقص از این واژه به کار گرفته شد، اما به‌تدریج دامنه کاربرد اصطلاح آرمان‌شهر از مباحث سیاسی اجتماعی فرارتر رفت. پیش‌تر مفهوم‌های مشابهی از این واژه در آرای
فلاسفه یونان باستان (افلاطون و
ارسطو) عرضه شده و در فلسفهٔ اسلامی از آن به عنوان «مدینه فاضله» یاد شده‌است. آرمان‌شهرخواهی (به انگلیسی: utopianism) عبارت است از دلبستگی به ایجاد یا
خیال‌پردازی دربارهٔ یک نظم اجتماعی آرمانی. از روزگار افلاطون تاکنون بسیاری از نویسندگان طرح جامعه‌های آرمانی ریخته‌اند و همچنین بسیاری از گروه‌های دینی و بهبودخواهان سیاسی در
اروپا کوشش‌هایی برای برپا کردن جامعه‌های آرمانی کرده‌اند.
برخی ویژگی‌های مدینه فاضله اسلامی که در عصر
حکومت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) تحقق پیدا خواهد کرد، به گونه‌ای است که آن را از سایر مدینه‌های فاضله ممتاز می‌سازد؛ از جمله: حاکم و
رهبری باتقوا و معصوم، حکومت الهی داشتن، حاکمیت
عدل، چیرگی
دین اسلام، ارتقای سطح
عقل و علم بشر، آسایش و
رفاه همگانی،
امنیت عمومی.
آرزوی
زندگی توأم با
آرامش با
خلقت بشر عجین بوده و در طول
تاریخ از آن جدا نشده است، بشر همواره به
فکر چنان روزی بوده و آنی از این
اندیشه جدا نشده است. رؤیای مزبور در زندگی انسان به گونه‌های مختلف تبلور یافته و‌ا ندیشمندان هر عصری برای تعبیر شدن آن، چاره‌ها اندیشیده‌اند و آن را در قالب «اتوپیا» یا همان «مدینه فاضله» مطرح کرده‌اند که در آن از نابسامانی و دغدغه‌های جوامع موجود، اثر و نشانی نباشد. از اولین طراح آن افلاطون گرفته تا مدینه فاضله فارابی و از مدینه فاضله تخیلی و بهشت موعود
کمونیست‌ها و
سوسیالیست‌ها گرفته تا مدینه فاضله عصر روشنگری
سن آگوستین و توماس مور و انسان‌مداری آنها که در آن بشر را از قیدوبند دین و آداب و
تکالیف دینی آزاد نموده و
انسان را محور همه چیز قرار داده‌اند و
دین و
مذهب «انسانیت» را پایه‌گذاری کرده‌اند.
نخستین
متفکر که اندیشه آرمانی را بر
برهان عقلی استوار ساخت،
افلاطون (۴۲۷-۳۴۷ م) فیلسوف یونانی بود که در کتاب جمهوری و با بحث درباره مفهوم درست
عدالت آغاز کرد.بعد از آن
ابونصر فارابی، اندیشه آرمان‌شهر را در آثار خود از جمله کتاب «
اندیشه‌های اهل مدینه فاضله» مطرح ساخت و جامعه‌ای آرمانی بر پایه اندیشه‌های فلسفی و در قالب مفاهیم
شریعت اسلام پی افکند.
«یوتوپیا یا اتوپیا» واژه‌ای است یونانی که اولین بار
تامس مور آن را به کار برده است. این کلمه از ریشه یونانی ou - topos به معنای هیچستان است که حکیم متأله
شهاب‌الدین سهروردی آن را به نام ناکجا آباد تعببیر کرده است.
تامس مور کتاب خود (یوتوپیا) را در سال ۱۵۱۶ منتشر کرد. با تأثیرپذیری از
حوادث روزگار خود جهت تأسیس آرمان‌شهر پیشنهاد کرد مالکیت خصوصی و انحصارطلبی و قوانین ستمگر و قدرت نظامی باید لغو شود.
همه طراحان یوتوپیا یا آرمان‌شهر درصدد ارائه دنیای عاری از
ظلم و نابرابری و برقراری عدالت و برابری است، منتها هر متفکری با تأثیر از
حوادث روزگار خود و اندیشه‌ای که دارد از یک بعد نگاه کرده و پیشنهاداتی را داده است؛ مثلاً افلاطون که بیشتر بر مفهوم عدالت تأکید دارد، مردم مدینه فاضله را به سه طبقه سرپرستان، سربازان و عوامل تقسیم می‌کند و سیاست را فقط حق سرپرستان و موروثی می‌داند و می‌گوید: حکام باید از حکیمان باشد و حکومت اشرافی باید بلامعارض باشد. در اندیشه او
عدالت به معنی
مساوات نیست، بلکه هر کس سرش در کار خودش باشد و فضولی نکند.
با مطالعه اتوپیا یا آرمان‌شهر شاخصه‌های آرمان‌شهر خیالی این طراحان را شاید بتوان در موارد ذیل خلاصه کرد:
یعنی اتوپیا یا آرمان‌شهر نقطه‌ای و پایان پویش
تاریخ است؛ چون بشر به
کمال جامعه انسانی از لحاظ فردی و اجتماعی و نیز رستگاری می‌رسد؛ زیرا آرمان‌شهر تصویری از کمال مطلق یک جامعه است.
در بیشتر آرمان‌شهرها، برابری اصلی عمده است. افلاطون برابری را تضمینی برای پایان دولت آرمانی خویش می‌داند.
در یوتوپیای تامس مور و دیگر ناکجا آبادهای غربی نیز برابری اصل است.
در آرمان‌شهر تأکید بر هماهنگی، حتی بر اندیشه برابری پیشی می‌گیرد.
حال که مختصراً با اندیشمندان و شاخصه‌های اصلی اتوپیا یا آرمان‌شهر یا مدینه فاضله آشنا شدیم بهتر است ببینیم مدینه فاضله
حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) چگونه است؟ مدینه فاضله موعود
اسلام که در
قرآن و
روایات وعده تحقق آن داده شده غیر از این مدینه‌های فاضله است؛ زیرا ویژگی‌های مدینه فاضله اسلامی که در عصر حکومت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) تحقق پیدا خواهد کرد، به گونه‌ای است که آن را از سایر مدینه‌های فاضله ممتاز می‌سازد.
در عصر ظهور حاکم مدینه فاضله اسلامی
رهبری است
معصوم، پاک و منزه از هر نوع
عیب و نقص از قبیل
احساسات حیوانی،
خشم،
غضب،
شهوت،
کبر،
غرور و
خودخواهی.
در عصر
ظهور نوع حکومتش الهی و بر مبنای
ایمان به
خدا و هدفش متحد کردن جماعت‌ها و ملت‌ها و برداشتن دیوارهای امتیازات (برخلاف نظر افلاطون) و اعتبارات بیهوده و ایجاد همکاری است، این همان
حکومت واحد جهانی است که در آن
کره زمین را یک حاکم، با یک نوع
حکومت اداره خواهد کرد.
عدل این گوهر کمیاب که آرزوی دیرینه بشر است، در جوامع بشری در تمام زمینه‌ها حاکم می‌شود: «
یَمْلَاُ الْاَرْضَ قِسْطًا وَعَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْمًا وَجَوْرًا».
در آن دوران
اسلام دین غالب خواهد بود.
از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده که فرمود: «
لا یَبْقَی علی ظَهْرِ الارضِ بَیْتُ مَدَرٍ ولا وَبَرٍ؛ الا اَدْخَلَهُ اللهُ کَلِمَةَ الاسلامِ». (به نقل از:
)
و
امام صادق (علیه‌السلام) فرموده است: وقتی
قائم قیام کند، زمینی باقی نمی‌ماند مگر این‌که صدای
شهادت به وحدانیت الهی و رسالت محمدی در آن طنین‌انداز شود. (به نقل از:
)
در آن زمان
جهل و
نادانی (این دردسر همیشگی بشر) جای خود را به
علم و دانایی می‌دهد و
جهان از نور عقل و
دانش آکنده می‌شود و سطح
عقل و فکر و علم بشر به حدی می‌رسد که در زمان هیچ‌یک از
انبیا و اوصیا نرسیده بود.
امام باقر (علیه‌السّلام) فرموده است: هنگامی که قائم ما قیام کند،
خداوند دست محبتش را بر سر بندگانش می‌گذارد و عقول آنها را با آن کامل و افکارشان را پرورش داده و تکمیل می‌کند.
و نیز امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید:
علم و دانش ۲۷ حرف است و آنچه
پیامبران آورده‌اند دو حرف است و مردم تا امروز بیش از آن دو حرف نمی‌دانند؛ اما چون قائم قیام کند، ۲۵ حرف دیگر را
آشکار خواهد کرد و در میان مردم منتشر می‌سازد». (به نقل از:
)
مدینه فاضله اسلامی در حقیقت آرمان‌شهر آسایش و رفاه همگانی است؛ چون توزیع عادلانه
ثروت و منابع جایی برای
فقر باقی نمی‌گذارد.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرموده است: حکومت او شرق و غرب جهان را فرا می‌گیرد و
زمین گنج‌های خود را بر او ظاهر می‌سازد و در سرتاسر جهان جای ویرانی باقی نخواهد ماند، مگر این‌که آن را آباد کند.(به نقل از:
)
و نیز فرموده است: وقتی قائم ما قیام کند، حکومت را براساس عدالت قرار می‌دهد و
ظلم در دوران او برچیده می‌شود و جاده‌ها در پرتو وجودش امن و امان می‌گردد و زمین برکاتش را خارج می‌سازد و هر حقی به صاحبش می‌رسد و در میان مردم همانند
داود و
محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) حکم می‌کند و کسی موردی را برای
انفاق و
صدقه و کمک مالی نمی‌یابد؛ زیرا همه بی‌نیاز خواهند بود.(به نقل از:
)
در مدینه فاضله اسلامی
امنیت عمومی محقق خواهد شد؛ چنان‌که در
حدیث است: در آن زمان
امنیت را بر روی زمین می‌افکنم و هیچ چیز به هیچ چیز ضرر نمی‌رساند و هیچ چیز از هیچ چیز نمی‌ترسد، تا آن‌جا که
حشرات و
حیوانات در میان مردم حرکت می‌کنند و هیچ‌کدام به دیگری آسیب نمی‌رساند.
از توضیحات و مستندات گذشته به دست می‌آید مدینه فاضله موعود اسلام گرچه در بعضی عناصر مثل عدالت، رفع ظلم، برابری و... با یوتوپیای مورد نظر اندیشمندان و
فلاسفه مشترک است، ولی با آنها تفاوت ماهوی دارد.چون عدالت مطرح‌شده در مدینه فاضله اسلامی، هم گسترده‌تر است و هم هدفمند و الهی است و نیز مدینه فاضله اسلامی در تمام زمینه‌ها که مورد غفلت‌اندیشمندان بوده است، دارای برنامه است؛ مثل علم، رفاه و آسایش و امنیت عمومی و غیره.
از طرفی نیز باید گفت مدینه فاضله‌اندیشمندان یک طرح خیالی و ایدآلیستی است درحالی‌که مدینه فاضله اسلامی یک طرح واقعی و عینی و رئالیستی است.
بر این مطلب گر چه می‌شود دلیل عقلی و فطری نیز اقامه کرد، چون انسان فطرتاً طالب عدالت و برابری است و عقل نیز حکم می‌کند که این نابسامانی‌ها و نابرابری‌ها و ظلم‌ها باید یک روزی بیاید که برچیده شود، دلایل نقلی متقنی از
قرآن و
سنت دلالت دارند:
خداوند در
آیه ۵۵
نور می‌فرماید: «خداوند به
مؤمنان صالح از میان شما وعده داده که آنان را قطعاً
خلیفه روی زمین خواهد کرد. همان‌گونه که پیشینیان را
خلافت بخشید و
دین و آیینی را که برای آنها پسندیده، پا‌بر‌جا و ریشه‌دار خواهد ساخت و خوف و
ترس آنها را به امنیت و آرامش مبدل می‌کند؛ آن‌چنان که تنها مرا می‌پرستند و چیزی را بر من
شریک نخواهند ساخت و کسانی که بعد از آن
کافر شوند
فاسق‌اند.
در
تفسیر المیزان ذیل آیه مذکور چنین می‌خوانیم:
این جامعه طیب و طاهر، با صفاتی که از فضیلت و قداست دارد، هرگز تاکنون در
جهان منعقد نشده و
دنیا از روزی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مبعوث به رسالت گشته تاکنون چنین جامعه‌ای به خود ندیده است، لاجرم اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) خواهد بود، چون اخبار
متواتری که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و
ائمه (علیهم‌السلام) درباره آن جناب وارد شده، از انعقاد چنین جامعه‌ای خبر می‌دهند.
بنابراین که زبان آیات و روایات، زبان اسطوره‌ای و سمبلیک نیست؛ بلکه زبان واقعیت است. چنین مدینه فاضله‌ای به دست حضرت مهدی (علیه‌السّلام) تشکیل خواهد شد. ان‌شاء‌الله.
۱. ابراهیمی، ابراهیم، عصر ظهور،
۲. کورانی، علی، ترجمه: عباس جلالی، عصر ظهور.
۳. فصل‌نامه انتظار، بنیاد فرهنگی امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، سال سوم، ش ۲، ۱۳۸۰ش.
۴. مورتامس، آرمان شهر (یوتوپیا) ترجمه: داریوش عاشوری.
۵. رادمنش، عزت‌الله، قرآن، جامعه‌شناسی، اتوپیا.
۶. اصیل، حجت‌الله، آرمان شهر در‌اندیشه ایرانی.
۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، محمدی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «دیدگاه یک اتوپیایی درباره جامعه امام زمان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۸/۱۷.
