مکافات عمل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مکافات اعمال،
مجازات،
معصیت،
گناهان،
رحمت خدا، بیداری انسان.
پرسش: با توجه به تفسیر آیه «
وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ»،
از کجا بفهمیم که
حوادث پیش‌آمدها در اثر معصیت یا به خاطر رحمت الهی و برای بیداری انسان است؟
پاسخ: بر اساس
روایت امام علی علیه‌السلام هر مصیبت و بلایی که بر
مؤمن نازل می‌شود،
رحمت و امتحان است و برای
گناهکاران تأدیب و بیدارباش است؛ اما اینکه انسان از کجا متوجه شود که این بلاها، بر اثر معصیت یا
رحمت است: در این زمینه هیچ سنجش معینی برای فهم آن مشخص نشده است و قرآن و
روایات نیز به‌صورت کلی آن را مطرح نمودند.
آن‌چه از
آیات و روایات استفاده می‌شود این است که تمام بلاها و مصیبت‌ها برای تمام انسان‌ها یک بیدارباش می‌باشد و چون از ناحیه خداوند است؛ رحمت است. از طرف دیگر اینکه
اعمال انسان نیز می‌تواند معیار سنجش بلاها باشد که با کارهای ناشایست، انعکاس بلا و مصیبت را به ارمغان می‌آورد.
«
وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ»؛
هر مصيبتى به شما رسد، به‌خاطر اعمالى است که انجام داده‌ايد، و بسيارى را نيز
عفو مى‌کند!
بحث در
آیه یادشده درباره مکافات عمل، یا به عبارت دیگر نتیجه خوب و بد کار انسان را بیان می‌کند و خطاب در این آیه اجتماعی و متوجه به جامعه است. مراد از
مصیبت در این آیه
مصائب عمومی و همگانی از قبیل
قحطی، گرانی،
وبا،
زلزله و ... است.
به‌طور‌کلی یکی از سنت‌ها و قوانین قطعی
آفرینش، مسأله مکافات عمل و به‌طور اعم بازتاب و نتایج
عمل است؛ یعنی انسان هر کاری را که انجام می‌دهد خوب یا بد، نتیجه عملش را می‌بیند؛ نتیجه عمل خوب، همان
پاداش و نتیجه عمل بد کیفر می‌باشد. البته مکافات عمل نوعاً به نتایج عمل بد اطلاق می‌گردد. باید توجه داشت که مطابق
آیات و
روایات و بررسی‌های به عمل آمده، گرفتاری‌های مختلفی که در
دنیا به سراغ انسان‌های مختلف می‌آید، برای بعضی مکافات عمل، برای بعضی امتحان، برای بعضی مایه
تربیت و بازگشت، برای بعضی مایه افزایش درجه، برای بعضی مایه کراهت و
مقام و برای بعضی جبران کمبودهای سابق است و با این بیان نمی‌توان گفت هر گرفتاری و رنجی کیفر
گناه است؛ زیرا گرفتاری‌های سخت فلسفه‌های گوناگونی دارند که برخی عبارتند از:
۱. شکوفایی استعدادها و توانمندی‌های درونی و برونی انسان؛
۲. هشدار نسبت به آینده او؛
۳. اصل آزمون در
زندگی انسان؛
۴. بیداری از خواب
غفلت و
غرور و هوشیاری از انواع مستی‌ها؛
۵.
کیفر گناهان؛
۶. و بخش مهمی نیز ثمره ندانم‌کاری‌ها و سهل‌انگاری‌های
انسان در زندگی است.
بر همین اساس روایتی از
حضرت علی علیه‌السلام نقل شده است که می‌فرماید: «
انّ البلاءَ لِلّظالم أدبٌ، و للمؤمن إمتحانٌ، و للانبیاءِ درجةٌ، و للأولیاءِ کرامةُ»؛
همانا بلاها و گرفتاری‌ها برای ظالم تأدیب است، و برای
مؤمنان امتحان، و برای
پیامبران درجه، و برای اولیا
کرامت و مقام است.
این را نیز باید توجه داشت که
مکافات عمل تنها در گرفتاری‌های ظاهری خودنمایی نمی‌کند، بلکه تیرگی
قلب و پلید شدن
روح نیز از سخت‌ترین مکافات است. به‌عنوان مثال:
در عصر
حضرت شعیب پیامبر علیه‌السلام جوان مغرور و گناهکار که از
سلامتی و نیروی بازو برخوردار بود و پیکری چالاک داشت، نزد هرکس می‌رفت و می‌گفت: من با اینکه گنهکارم، هیچ‌گونه
غم و اندوهی ندارم، از هر نظر در سلامتی و عافیت و رفاه هستم، خداوند مرا هیچ‌گونه مجازات نکرده است. بنابراین مجازات الهی و مکافات عمل آن‌گونه که شعیب ـ علیه‌السلام ـ به آن هشدار می‌دهد،
دروغ است.
خداوند به
حضرت شعیب علیه‌السلام الهام کرد که به آن شخص بگو: «ای احمق! چه‌قدر تو را
مجازات کنم، تو ظاهر سالمی داری، ولی سراسر
باطن تو تیره و تار است و قلبی کور و واژگونه داری؛ به همین دلیل از گوش شنوا و چشم بینا و دل آگاه و پندپذیر محروم هستی. آیا آن همه بلا و
گرفتاری کافی نیست؟»
حضرت شعیب ـ علیه‌السلام ـ
سخن خداوند را به او ابلاغ فرمود. او گفت: اگر خداوند مرا مجازات کرده، نشانه آن چیست؟ شعیب ـ علیه‌السلام ـ از
خدا خواست تا مجازات او را بیان کند.
خداوند به شعیب ـ علیه‌السلام ـ الهام کرد، نشانه‌اش این است که از عبادت‌هایی که انجام می‌دهی، هیچ‌گونه لذت نمی‌بری،
اطاعت تو ظاهری زیبا دارد؛ ولی باطنش هم چون باطن گردویی پوچ است. گردوی پوچ را اگر در
زمین کاشتی هرگز
رشد نمی‌کند. حضرت شعیب ـ علیه‌السلام ـ سخن خداوند را به او
ابلاغ کرد، او به راز مطلب متوجه شد.
در
قرآن مجید به این نوع مکافات به‌طور مکرر تصریح شده است؛ چنان‌که درباره افراد
لجوج و سرکش می‌فرماید: «
إنّا جعلنا علی قُلوبهِم اکنّهً اَن یفقهُوه و فی آذانِهِم وَقْراً؛
ما بر دل‌های این‌ها پرده‌هایی افکنده‌ایم تا نفهمند و بر گوش‌هایشان سنگینی قرار داده‌ایم تا صدای
حق را نشوند، بر دل‌های این‌ها پرده‌هایی افکندیم، تا نفهمند و در گوش‌هایشان سنگینی قرار دادیم...».
این قانون الهی است که اگر شخصی لجوج باشد و به آلودگی خود ادامه دهد، چنین باطن ناهنجاری پیدا می‌کند.
آیه شریفه «
وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ»، طبق بعضی از
روایات، از
زبان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌عنوان بهترین آیه (از نظر
تربیت کردن انسان‌ها) معرفی شده است.
چنان‌که از
امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نقل شده که
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله این آیه را خواند و فرمود: «
خیر آیةٍ فی کتابِ الله هذهِ الایة؛ بهترین آیه در
قرآن این است». سپس خطاب به علی ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «
یا علیّ ما مِن خَدْشِ عودٍ، و لا نکبةِ قَدَمٍ الّا بذنبٍ...؛ ای علی! هر خراشی که به‌وسیله چربی به تن انسان می‌رسد و هر لغزش قدمی، بر اثر گناهی است که انسان آن را انجام داده است...».
نمونه‌های دیگر
آیات قرآنی که دلالت بر این آیه دارد و معنای این آیه را
تفسیر می‌کند
عبارت‌اند از:
در
سوره روم، آیه ۴۱ می‌فرماید: «
ظَهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدی النّاس لِیُذْیقَهم بعض الذی عَمِلوا لَعلهم یَرجِعون؛
فساد و تباهی در خشکی و
دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند
آشکار شد. خداوند می‌خواهد نتیجه و مکافات بعضی اعمالی را که انجام داده‌اند به آنها بچشاند. شاید به‌سوی
حق باز گردند».
در آیه یادشده به دو مطلب تصریح شده:
نخست اینکه گرفتاری‌ها و تباهی‌ها همان نتایج و
مکافات اعمال ناشایسته است.
دوم اینکه شاید این گرفتاری‌ها موجب
عبرت و
تنبیه گردد و گنهکاران بیدار شوند و
توبه کنند و با بازسازی خود به‌سوی
خدا باز گردند.
«
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ وَلَكِن كَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ؛
و اگر اهل شهرها و آبادي‌ها،
ایمان مى‌آوردند و
تقوا پيشه مى‌کردند،
برکات آسمان و زمین را بر آنها مى‌گشوديم؛ ولى (آنها حق را) تکذيب کردند؛ ما هم آنان را به کيفر اعمالشان مجازات کرديم».
«
لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ؛
براى
انسان، مأمورانى است که پى در پى، از پيش رو، و از پشت سرش او را از فرمان خدا (
حوادث غير حتمى) حفظ مى‌کنند؛ (اما) خداوند
سرنوشت هيچ قوم (و ملتى) را تغيير نمى‌دهد مگر آنکه آنان آن‌چه را در خودشان است، تغيير دهند! و هنگامى که خدا
اراده سوئى به قومى (به‌خاطر اعمالشان) کند، هيچ‌چيز مانع آن نخواهد شد؛ و جز خدا، سرپرستى نخواهند داشت»!
با وجود این می‌توان گفت بر اساس
روایت امام علی علیه‌السلام هر مصیبت و بلایی که بر
مؤمن نازل می‌شود،
رحمت و امتحان است و برای
گناهکاران تأدیب و بیدارباش است؛ اما اینکه انسان از کجا متوجه شود که این بلاها، بر اثر
معصیت یا رحمت است: در این زمینه هیچ سنجش معینی برای فهم آن مشخص نشده است و قرآن و
روایات نیز به‌صورت کلی آن را مطرح نمودند.
آن‌چه از
آیات و روایات استفاده می‌شود این است که تمام بلاها و مصیبت‌ها برای تمام انسان‌ها یک بیدارباش می‌باشد و چون از ناحیه خداوند است؛ رحمت است. از طرف دیگر اینکه
اعمال انسان نیز می‌تواند معیار سنجش بلاها باشد که با کارهای ناشایست، انعکاس بلا و مصیبت را به ارمغان می‌آورد.
۱. طباطبایی، سید محمدحسین،
تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ج ۱۸.
۲. فضل بن حسن طبرسی،
تفسیر مجمع البیان، ترجمه علی کرمی، ج ۱۳.
۳. مکارم شیرازی، ناصر،
تفسیر نمونه، ج ۲۰، ذیل آیات مورد بحث.
۴.
ره توشه راهیان نور، ویژه ماه مبارک رمضان، ۱۳۷۷ ش.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مکافات عمل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۰۲.
