عبرت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عبرت، عبرت‌آموزی،
قرآن مجید، روایات.
پرسش: عبرت و عبرت‌آموزی را در قرآن بیان کنید؟
پاسخ: قرآن سیر در
جهان و
اندیشه در
تاریخ گذشتگان و
پیامبران و جنگ‌های پیامبران و ... را برای آیندگان عبرت و پند می‌داند و جزو
عبادت می‌شمارد.
واژه «عبرة»،
عربی و در فارسی به معنای «پند و اندرز» آمده است.
اگر به معنای عام «عبرت» توجه کنیم، در‌می‌یابیم که تمام
آیات الهی پند و عبرت است. قرآن، افزون بر مسائل احکام، عقاید و
اخلاق، به مسائلی پرداخته که در آن یا به‌صورت
کنایه یا به‌صراحت، عبرت و پند نهفته است.
در این‌جا به آیاتی که به مسائل عبرت اشاره نموده‌اند، می‌پردازیم.
در بیش از ده آیه
قرآن، مردم را تشویق و ترغیب به مسافرت (
سیر فی الارض)
نموده است. مسافرت و سیر در
زمین در
فرهنگ قرآن، به معنای جهان‌گردی بی‌هدف نیست؛ بلکه به معنای پندگیری و عبرت‌آموزی و
شناخت نشانه‌های
خداوند و آگاهی از قدرت او و بررسی
حوادث تاریخی گذشتگان است.
أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ...؛
آیا آنها سیر در زمین نمی‌کنند، تا بنگرند
سرنوشت آنان (طغیانگران پیشین) چه‌گونه شد؟...».
«
قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ؛
بگو! سیر در زمین داشته باشید تا بنگرید عاقبت تکذیب‌کنندگان چه‌گونه شد».
یکی از اهداف نقل
تاریخ و داستان گذشتگان در قرآن،
عبرت و پند برای
مسلمانان است. در بسیاری از آیات الهی، داستان‌های
پیامبران بزرگ الهی بیان شده است. در این داستان‌ها، هرگز
هدف قرآن داستان‌سرایی محض نیست؛ بلکه هدف ارائه رهنمود از رهگذر این داستان‌های سازنده است. بر همین اساس است که در هیچ‌یک از داستان‌های پیامبران، از مسائل بی‌فایده یا کم‌فایده‌ای که نقشی در
هدایت ندارد؛
سخن به میان نیامده است؛ برای مثال از تاریخ ولادت، تاریخ وفات، عدد اولاد و همسر
انبیا و... سخنی به میان نیاورده است.
«
لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ؛
این داستان (
حضرت یوسف) برای صاحبان درک خالص، عبرت است».
بدین معنا که ده‌ها نکته عبرت‌آموز در این داستان حضرت یوسف ـ علیه‌السلام ـ وجود دارد، مانند خنثی شدن مکر
دشمنان، بی‌گناه بودن حضرت یوسف، دوری از شهوت و
گناه، رسوایی زلیخا،
پاکدامنی حضرت یوسف و... در نتیجه هدف قرآن از بیان نکات عمیق و حساس داستان، عبرت‌آموزی بوده است.
در آیه ۱۳ از
سوره آل‌عمران، عنایت خداوند به رزمندگان
جنگ بدر و القای رعب در دل
دشمنان را مایه عبرت صاحبان بصیرت بیان می‌کند و می‌فرماید:
«
قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أُخْری کافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ؛ دو گروهی که در میدان جنگ
بدر با هم روبه‌رو شدند، نشانه درس عبرتی برای شما بود. یک گروه در راه
خدا نبرد می‌کردند و جمع دیگری که کافر بودند (در راه
شیطان پست) در‌حالی‌که آنها گروه را با
چشم خود دو برابر آن‌چه بودند می‌دیدند، در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت».
عبرتی که از آیه یادشده می‌توان گرفت این است که، در
جنگ،
ایمان حرف اول را می‌زند. امتی که پشتیبان نیرومندی همچون
خداوند متعال را داشته باشند، شکست‌ناپذیر است.
هم‌چنین در آیات اول
سوره حشر، قرآن کریم ماجرای غزوه بنی‌النضیر و توطئه یهودی‌ها ضد مسلمانان و برخورد شدید لشکر اسلام با آنان و شکست سخت آنها در برابر لشکر
اسلام را بیان می‌کند و آخر امر فرموده است: «
... فاعتبروا یا اولی الابصار؛
پس عبرت بگیرید ای صاحبان بصیرت».
در
روایات، تأکید فراوانی به عبرت‌آموزی از حوادث تاریخی شده است.
امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «
الاعتبار یثمر العصمة؛ میوه عبرت‌آموزی از
حوادث،
مصونیت از خطاها و لغزش‌هاست».
در
روایت دیگر فرموده است: «
من کثر اعتباره قل عثاره؛
آن کسی که بیش‌تر عبرت بیاموزد، لغزشش کم خواهد شد.»
هم‌چنین می‌فرماید: «
الاعتبار یقود الی الرشاد؛
عبرت‌آموزی آدمی را به راه
رشد و
صلاح می‌کشاند».
حضرت علی علیه‌السلام در وصیتی به
امام حسن علیه‌السلام فرمودند: «
استدل علی ما لم یکن بما قد کان فانّ الامور اشباه؛
حوادث آینده را در پرتو حوادث گذشته بررسی کن، که حوادث همانند یک‌دیگر است.
در حدیثی از
امام صادق علیه‌السلام وارد شده است: «
کان اکثر عبادة ابی‌ذر التفکر والاعتبار؛
اکثر
عبادت ابوذر را
اندیشه و عبرت‌آموزی تشکیل می‌داد».
در نتیجه قرآن سیر در
جهان و اندیشه در
تاریخ گذشتگان و پیامبران و جنگ‌های
پیامبران و ... را برای آیندگان عبرت و پند می‌داند و جزو عبادت می‌شمارد.
۱.
ره توشه راهیان نور، متون آموزشی ۱۷، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ویژه محرم سال ۱۳۷۷، مقالة عبرت‌های عاشورا، سید احمد خاتمی، ص ۱۲۱ ۱۴۵.
۲.
تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ذیل آیات مورد بحث.
۳.
تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، سید محمدحسین، انتشارات بنیاد علمی و فکری علامه قم، ذیل آیات مورد بحث.
۴.
بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۷۱، ص ۳۲۴.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «عبرت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱/۱۹.
