واسطه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: توسل، شفاعت، تبرک، توسل به اولیای الهی، تقرب به خدا.
پرسش: نقش واسطه‌ها در تقرب به خدا چیست؟
پاسخ: وسیله (واسطه) معنای بسیار وسیعی دارد و هر کار و هر چیزی را که باعث نزدیک شدن به پیشگاه پروردگار باشد شامل می‌شود. از آن‌جا که
جهان براساس نظام علت و معلول، و اسباب و مسببات، برای
هدایت و
رشد و تکامل انسان‌ها، آفریده شده است، و همان‌طوری که نیازمندی‌های طبیعی بشر با عوامل و اسباب مادی برآورده می‌شود، فیوضات معنوی خداوند؛ همچون
هدایت،
مغفرت،
آمرزش، تقرب و تعالی انسان‌ها نیز براساس نظامی خاص و از راه علل و اسبابی معین به
انسان می‌رسد و بدون وجود این واسطه‌ها امکان ندارد که انسان به آن فیوضات نایل آید و به تقرب الاهی بار یابد. در آیات و احادیث این
عمل و اسباب معرفی شده‌اند و
تقرب به درگاه الاهی بدون وجود این واسطه‌ها امکان‌پذیر نیست.
برای پاسخ‌گویی به این سوال، ابتدا باید معنای واسطه و وسیله روشن گردد:
علامه طباطبایی در
تفسیر آیه شریفه: "یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و ابتغوا الیه الوسیلة"،
در بیان معنای وسیله و واسطه در درگاه
خداوند می‌فرماید: "حقیقت وسیله در درگاه خداوند، مراعات راه خداست. به این که اولاً: به
احکام او
علم پیدا کنی! و ثانیاً: به بندگی او بپردازی! و ثالثاً: در جست‌و‌جوی مکارم و
عمل به مستحبات باشی... و چون "وسیله" نوعی توصل است و توصل در مورد خداوند متعال که منزه از
مکان و جسمانیت است، توصل معنوی و پیدا کردن رابطه‌ای است که بین پروردگار و بنده اتصال برقرار کند و نیز از آن جا که بین بنده و پروردگارش هیچ رابطه‌ای به جز ذلت
عبودیت نیست، قهرا وسیله عبارت است از این‌که انسان حقیقت عبودیت را در خود تحقق دهد و به درگاه خدای تعالی وجهه
فقر و مسکنت به خود بگیرد، پس وسیله در
آیه شریفه همین رابطه است".
در
تفسیر نمونه در ذیل
آیه مذکور در معنای وسیله آمده است: "وسیله معنای بسیار وسیعی دارد و هر کار و هر چیزی را که باعث نزدیک شدن به پیشگاه پروردگار باشد شامل می‌شود که مهم‌ترین آنها
ایمان به پروردگار و پیامبر ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ و جهاد و عبادات همچون
نماز،
زکات،
روزه و
زیارت خانه خدا و
صله رحم و
انفاق در راه خدا اعم از انفاق‌های پنهانی و
آشکار و همچنین هر کار نیک و
خیر است.... نیز
شفاعت پیامبران و امامان و
بندگان صالح خدا که طبق صریح
قرآن باعث تقرب به پروردگار می‌گردد، در مفهوم وسیع
توسل داخل است. همچنین پیروی از پیامبر و
امام و گام نهادن در جای گام آنها؛ زیرا همگی موجب نزدیکی به ساحت قدس پروردگار می‌شود. حتی سوگند دادن خدا به مقام پیامبران و
امامان و صالحان...".
پس مراد
قرآن مجید از واسطه و توسل که
متقین را امر به
تمسک به وسیله (واسطه) برای تقرب به درگاه الاهی نموده است، چنین معنایی است.
چنان که در قرآن مجید علاوه بر
آیات مذکور، در آیه ۹۷
سوره یوسف آمده است: "برادران یوسف از پدر (
حضرت یعقوب) تقاضا کردند که در پیشگاه خداوند برای آنان
استغفار کند و پدر نیز درخواست آنان را پذیرفت.
در
سوره توبه نیز موضوع استغفار
ابراهیم درباره پدرش آمده است که بیان‌کننده نقش دعای
پیامبران علیهم‌السلام در بخشایش
گناه دیگران است.
در
روایات متعددی که از طریق
شیعه و سنی وارد شده، به لزوم و نقش توسل پرداخته شده است.
در کتاب "
وفاء الوفاء " تألیف سمهودی (از
اهل‌سنت) می‌خوانیم: مدد گرفتن و
شفاعت خواستن از پیامبر اکرم ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ و از مقام و
شخصیت او، هم پیش از
خلقت او مجاز است و هم بعد از تولد و هم قبل از رحلت او و هم بعد از رحلت او، در
عالم برزخ و در
قیامت.
او بعد از این جملات، روایتی درباره توسل
حضرت آدم به پیامبر اکرم ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ از
عمر بن خطاب نقل کرده است که: "آدم از روی اطلاعی که از
آفرینش پیامبر
اسلام در آینده داشت، به پروردگار عرض کرد: "یا رب اسئلک بحق محمد ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ لما غفرت لی".
خداوندا به
حق محمد ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ از تو تقاضا می‌کنم که مرا ببخشی.
همچنین حدیث دیگری را از جماعتی از
راویان سنی از جمله نسائی و ترمذی نقل می‌کند که: مرد نابینایی تقاضای
دعا از پیامبر ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ برای شفای بیماری‌اش کرد، پیامبر ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ دستور داد که چنین دعا کند:
"اللهم انی اسئلک و اتوجه الیک بنبیک محمد نبی الرحمة، یا محمد انی توجهک بک الی ربی فی حاجتی لتقضی لی اللهم شفعه فی"؛ پروردگارا من از تو به خاطر پیامبرت پیامبر
رحمت تقاضا می‌کنم و به تو روی می‌آورم، ای
محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله من در پیشگاه خداوند به تو توجه کرده‌ام که حاجتم را برآورده سازی، پروردگارا پیامبر را
شفیع من قرار بده.
و از بیهقی نقل می‌کند که در زمان
خلافت خلیفه دوم، دو سال قطحی شد.
بلال به همراهی عده‌ای از
صحابه بر سر
قبر پیامبر آمد و چنین گفت:
«"یا رسول الله استسق لامتک فانهم قدهلکوا..."، التوصل ال حقیقة التوصل»؛ ای پیامبر برای امت خودت طلب باران کن؛ زیرا (از بی آبی) در حال هلاکت هستند...
اما چرا به وسیله و واسطه نیاز داریم؟ جواب این است که
جهان بر اساس نظام علت و معلولی و اسباب و مسببات برای هدایت و
رشد و تکامل انسان‌ها آفریده شده است و نیازمندی‌های بشر با عوامل و اسباب مادی و گاهی غیر مادی برآورده می‌شود. در
حقیقت واسطه‌ها نقش اسباب و علل تقرب به درگاه پروردگار را دارند؛ زیرا فیوضات معنوی خداوند، همچون هدایت، مغفرت، آمرزش و... نیز براساس نظمی خاص بر انسان‌ها نازل می‌شود و
اراده حکیمانه خداوند بر این تعلق گرفته که این امور از طریق اسباب خاص و علل معین به انسان‌ها برسد. بنابراین همان‌گونه در عالم
ماده، این سؤال بی‌مورد است که پرسیده شود: چرا خداوند متعال زمین را به وسیله
خورشید نورانی کرده است؟ و چرا تشنگی انسان‌ها را به‌واسطه
آب برطرف می‌کند؟ و چرا خود بدون این واسطه‌ها، این نیازها و سایر نیازهای مخلوقات را برآورده نمی‌سازد؟ در
عالم معنا نیز نمی‌توان گفت چرا خداوند مغفرت و
تقرب و
هدایت خود را بدون وسیله و بدون واسطه شامل حال بندگانش نمی‌کند؟ به هر حال همان‌گونه که
گیاه بدون استمداد از آب و
خاک و
نور و... نمی‌تواند به درجات
کمال برسد، انسان هم بدون
استمداد از وسایط
فیض الاهی، نمی‌تواند به هدف مطلوب نایل آید.
شهید مطهری می‌گوید: فعل خدا، دارای نظام است و اگر کسی بخواهد به نظام
آفرینش اعتنایی نداشته باشد گمراه است. به همین جهت است که خداوند متعال گناه‌کاران را ارشاد کرده است که در خانه
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بروند و علاوه بر این‌که خود طلب مغفرت می‌کنند، از آن بزرگوار بخواهند که برایشان طلب مغفرت کند!
قرآن کریم می‌فرماید: «ولو انهم اذظلموا انفسهم جاؤوک فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدو الله تواباً رحیماً»؛ "و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می‌کردند (و فرمان‌های خدا را زیر پا می‌گذاشتند) به نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌کردند و پیامبر هم برای آنها
استغفار می‌کرد، خدا را توبه‌پذیر و مهربان می‌یافتند".
به خاطر رعایت همین
سنت الاهی است که در
آیات و
روایات (سنت) تأکید فراوانی به وسیله قرار دادن، و
توسل به واسطه‌های
آمرزش و تقرب شده است.
خداوند متعال می‌فرماید: "ای کسانی که
ایمان آورده‌اید، از (مخالفت فرمان) خدا پرهیر کنید و وسیله‌ای برای تقرب او بجویید...".
علامه طباطبایی در بحث شفاعت به نقش شفیع (واسطه‌های شفاعت الاهی) این‌گونه اشاره می‌کند که در حقیقت شخصی که متوسل، به شفیع می‌شود نیروی خودش به تنهایی برای رسیدنش به هدف کافی نیست؛ لذا نیروی خود را با نیروی
شفیع گره می‌زند، و در نتیجه آن را دو چندان نموده، به آنچه می‌خواهد نایل می‌شود؛ به‌طوری‌که اگر این کار را نمی‌کرد و تنها نیروی خود را به کار می‌گرفت، به مقصود خود نمی‌رسید؛ چون نیروی خودش به‌تنهایی ناقص و ضعیف و کوتاه بود...
شفاعت وسیله‌ای است برای تتمیم سبب... .
ضروری است در پایان این مقال به چند نکته توجه شود:
اگرچه احتیاجات مادی انسان با علل و اسباب مادی برآورده می‌شود، اما بدین معنا نیست که اسباب غیر مادی نظیر دعا و
توسل نمی‌توانند نقشی در برآوردن نیازهای مادی داشته باشند، اسباب معنوی گاهی سبب سازند و گاهی سبب‌سوز؛ یعنی گاهی اثر از آن اسباب مادی است؛ اما زمینه‌های حصول این اسباب با
دعا و... فراهم می‌شوند و گاهی هم دعا و... اثر را از اسباب مادی سلب می‌کند؛ مثلا آتشی که باید بسوزاند، از تأثیر بازداشته می‌شود و سرد و گلستان خواهد شد. به‌هر‌حال مسبب الاسباب خداست و او می‌تواند همان اثری که در دارو قرار داده است، در
اسباب معنوی هم قرار دهد.
منظور از توسل و واسطه قرار دادن پیامبر ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ یا
امام علیه‌السلام یا ولی خدا این است که به مقام آن شخص بزرگوار در پیشگاه خداوند توسل شود و در حقیقت از مقام تقربی که این فرد به
خدا دارد استفاده می‌شود تا خداوند به خاطر مقام آنها این بندگان را نیز به مقام قرب برساند.
پایگاه اسلام کوئست.
