ذکر و دعا هنگام رویارویی با گناه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ذکر، دعا، حرام.
پرسش: ذکرها و دعاهای هنگام مواجهه با حرام (نامحرم، دروغ و...) چیست؟
پاسخ: در
ذکر و
دعا باید شرایط آن را حفظ کرد (مکان دعا، زمان دعا،
اخلاص در اول و آخر،
صلوات بر پیامبر و
اهل بیت او، رد کردن حقوق مردم و
تسبیح خدا در اول).
انسان مؤمن وقتی
گناه می‌کند که غافل باشد و بهترین چیز برای غفلت‌زدایی، ذکر مداوم است. در
روایات بسیاری (و هم‌چنین آیاتی) ما را تشویق به ذکر کرده‌اند و ثمره‌هایی برای آن شمرده‌اند؛ از جمله آن‌ها قدرت روحی، صفای دل،
انس با خدا،
آرامش قلب، زنده شدن دل، شفای قلب و پاکی آن و دوری از گناه و خودیابی و ... . از آن‌جایی که انسان زود فراموش می‌کند، حتی ممکن است از همین فواید ذکر غافل شود. لازم است که دوستان صالح برگزیند، در مجالس
وعظ شرکت کند، هر
روز تلاوت آیاتی از
قرآن داشته باشد، به دیدار
علما برود، روزانه مقداری از کتاب‌های
اخلاق و
تربیت اسلامی مطالعه کند تا حالت آگاهی او همیشه حفظ شود و در هر لحظه متوجه باشد که
عالم محضر خداست و او نباید در محضر خدا گناه کند.
عوامل کلی سقوط اخلاقی،
هوای نفس،
دنیا و
شیطان هستند و
ایمان، بهترین راه تحصیل ارزش‌های اخلاقی است.
قابل توجه است که این سه ضلع با هم‌دیگر «رابطه و تعامل» دارند؛ یعنی شدت یکی بر شدت دیگری نیز اضافه می‌کند و تضعیف یکی دیگری را نیز ضعیف می‌کند. ما باید با همه این عوامل مبارزه کنیم و بهترین سلاح، اسلحه
ایمان است.
با سه راه می‌توانیم تحصیل ایمان کنیم: اول، خروج از
غفلت؛ دوم، تحصیل
علم؛ و سوم، انگیزش میل فطری به ایمان.
غفلت بنیان بسیاری از کژی‌هاست. برای فراهم ساختن ایمان نخست باید غفلت‌زدایی کرد؛ یعنی توجه کنیم که غیر از ارضای غرایز مادی و کسب لذت‌های ناپایدار، را‌ه‌ها و حقایق دیگری نیز هست. در ادامه بحث به راه‌های خروج از غفلت نیز اشاره خواهیم کرد.
عالِم شدن به آن‌چه ایمان به آن تعلق می‌گیرد؛ مثل:
توحید،
نبوت،
معاد ... .
آدمی فطرتاً به آن‌چه برایش سودمند است، می‌گراید و از آن‌چه برایش زیان‌بار است، می‌گریزد؛ پس بهترین راه برای ایمان به حقایق دینی، یادآوری آثار خوب ایمان و پی‌آمدهای وخیم
کفر در
دنیا و آخرت است.
علت این‌که گاهی آدمی به چیزی علم دارد، اما بدان ایمان نمی‌آورد آن است که پیش از آن، دل در گرو چیزی دیگر نهاده است،
علم به «ذهن» مربوط می‌شود و ایمان کارِ «دل» است. ایمان، دل دادن و دل سپردن است و این وقتی حاصل می‌شود که تمام توجه دل به چیزی دیگر معطوف نباشد. (تذکر، یادآوری و موعظه‌پذیری از
حوادث پند‌آموز نیز، ویژه کسانی است که دلی داشته باشند).
گاهی انسان با آن‌که علم و آگاهی به حقایق دینی (توحید، معاد، نبوت و ...) دارد و می‌داند که نباید خدا و حقایق را فراموش کند، به علت توجه به امیال و هوس‌ها، وسوسه‌های شیطان و دنیاگرایی (تحملات، دوستان نامناسب و ...) از حقایق غافل می‌شود. برای این‌که جلوی غفلت گرفته شود، توجه به مباحث زیر لازم است.
انسان دارای دو بعد مادی و معنوی (روحانی و جسمانی) است. توجه به این دو بعد و ارضای عاقلانه و شرعی هر دو لازم است. در بُعد جسمانی انسان باید تغذیه مناسب داشته باشد، از تفریح برای آسایش جسم کمک بگیرد،
غریزه جنسی خود را در چهارچوب
شرع ارضا کند (
ازدواج) و ... و در بعد روحانی نیز باید
روح تشنه‌اش را به حقایق ناب سیراب کند (عبادت‌ها، حق‌گرایی، نیایش و
دعا) و در هر دو باید حساب‌شده و تدریجی جلو رفت. توجه بیش از حد و افراطی به بدن و بعد جسمانی باعث می‌شود که انسان در مقابل مسائلی که نیاز به تصمیم‌گیری و اراده قوی دارد سست شود؛ پس باید حرکتی هدفمند داشت و با توجه بیش‌تر به بعد روحی قدرت اراده را نیز تقویت کرد.
در انتخاب دوستان باید دقت کرد. دوستی که سخنانش شما را به یاد حقایق دینی،
خدا ... معاد و ... بیندازد، سخنانش به علم شما بیفزاید و شما را به یاد
آخرت بیندازد؛
نه دوستی که زمینه‌های غفلت را برای شما فراهم آورد. دیگر این‌که ما نباید در جلسه‌هایی بنشینیم که در آن گناه می‌شود.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند سزاوار نیست
مؤمن در مجلسی بنشیند که در آن گناه می‌شود و او قادر به تغییر آن نیست.
انسان ماهیتی دارد که زود آن را فراموش می‌کند. لازم است پیوسته
موعظه و پند بشنود. قرآن شریف از
پیامبران با عنوان مذکر (یادآورنده) و از قرآن با عنوان ذکر یاد کرده است؛ برای همین است که نمی‌توان شنیدن موعظه را تکراری دانست؛ چراکه انسان برای غفلت‌زدایی دائماً باید تجدیدنظر و تأمل کند.
توجه به عذاب‌های خداوند (در دنیا و آخرت).
طبق روایت‌هایی، یک فرد
مسلمان باید در برنامه روزانه خود تلاوت همراه تأمل داشته باشد و در آیه‌ها به دیدی تطبیقی نگاه کند؛ یعنی طوری نگاه کند و بخواند که گویا خطاب آیه‌ها به اوست و گوش دل به پیام خدا بدهد؛ چراکه اثر تربیتی این شیوه بسیار مؤثر است.
به قصص و داستان‌های
اقوام گذشته توجه کنیم و به عاقبت افرادی که غفلت، باعث هلاکت آن‌ها شد، توجه داشته باشیم و سعی کنیم خطاهای آن‌ها را مرتکب نشویم.
در معارف ما از
عقل به پیامبر درونی تعبیر شده است و گفته شده که عقل چیزی است که با آن خداوند رحمان پرستش می‌شود و
بهشت با آن به دست می‌آید؛ پس کسی که با عقلش دنبال فریب مردم، گناه و ... است، در واقع گوش به پیغمبر درونی خود نداده است.
عالم محضر خداست.
توجه به این‌که دائماً در محضر خداست و لحظه‌ای از نظر
خداوند پنهان نیست و دیگر این‌که
اعمال ما هر هفته به محضر حضرت حجت
امام زمان (عَجلَ الله تعالی فَرَجَهُ الشریف) عرضه می‌شود و پیوسته در دید و منظر آن‌ها هستیم («
وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ»)؛
از‌این‌روست که
توسل به آن‌ها برای رشدمان بسیار مؤثر است.
روایت‌های بسیاری ما را تشویق به ذکر دائم کرده‌اند.
امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «
الْمُؤْمِنُ دَائِمُ الذِّکْرِ و کَثِیرُ الْفِکْرِ»؛
مؤمن دائماً در حال ذکر و تأمل است.
کسی که به این حالت برسد، دیگر حالی برای وسوسه‌ها و
هوای نفس و دنیاگرایی نمی‌ماند؛ زیرا بیش‌ترین ضربه معنوی را ما در حال غفلت می‌خوریم و ذکر، یکی از بهترین عوامل غفلت‌زدایی است. در این‌جا لازم است متناسب با سؤال کمی بیش‌تر در مورد ذکر بگوییم.
برخی شرایط ذکر از این قبیل‌اند:
مذکور یعنی کسی که یادآوری می‌شود نه ذکر و لفظ؛ مثلاً کسی که مشغول گفتن ذکر یاالله است باید در هر ذکرش توجه‌اش به عظمت خدا، نعمت‌ها، قدرت و علم او باشد.
ذکر باید خالصاً برای خدا صورت بگیرد، اگر بوی
ریا از آن برخیزد، نه‌تنها غفلت‌زدا نیست، بلکه بر شدت غفلت،
عجب،
تکبر و دوری از
حق می‌افزاید؛ به همین دلیل توصیه شده است که در ذکر گفتن مراقب باشیم که انگیزه غیر خدایی پیش نیاید.
(این امر دقیق است و نیاز به تمرین دارد.)
ذکر نباید انسان را از فعالیت روزانه محروم کند. حضور دائمی خداوند باید در همه حال حس شود. از نظر
دین اسلام جایز نیست کسی برای ذکر گفتن به کنجی برود و از اجتماع دور شود؛ البته خلوت و
محاسبه نفس در حد
اعتدال آن لازمه
رشد و پیشرفت معنوی است.
قرآن در تمجید
مؤمنین واقعی می‌گوید: «آن‌ها کسانی‌اند که
بیع و
تجارت از
یاد خدا غافلشان نمی‌کند»؛ یعنی در متن جامعه و کار حضور خداوند برایشان پررنگ و محسوس است.
ذکر بر سه قسم است: زبانی، قلبی و زبانی ـ قلبی. اگر تنها به گفتن الفاظی خشک اکتفا کنیم، بهره‌ای نخواهیم برد.
یکی از چیزهایی که در ذکر نباید فراموش شود، «دوام ذکر» همراه با «تأمل به مذکور» است؛ یعنی اگر بخواهیم به نتیجه مطلوب برسیم، باید دائماً با زبان قلب مشغول
ذکر خدا باشیم.
قرآن کریم دو صفت خردمندان را «ذکر مداوم و فکر» بیان می‌دارد.
با توجه به مطالبی که گفته شد، باید در نظر داشت که «ذکر» یکی از راه‌های غفلت‌زدایی است و برای به نتیجه رسیدن، باید آن را در کنار راه‌های دیگر غفلت‌زدایی به کار گرفت. دیگر این‌که از شرایط آن غافل نبود. با توجه به مطالب فوق، به ذکرها و دعاهایی اشاره می‌کنیم که در مواجهه با حرام و گناه استفاده می‌شود. این نکته را هم باید اشاره کرد که ذکرها همگی در یادآوری مؤثرند؛ اما برخی ذکرها برای شرایط زمان‌ها و ... اثر ویژه‌ای دارند که از طرف معصوم به ما تعلیم داده شده‌اند.
اکنون به ذکرها و دعاهایی اشاره می‌کنیم که در مواجهه با
حرام و
گناه استفاده می‌شود:
بعد از
نماز صبح ۱۲ مرتبه بگویید: «
تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبِيراً».
توکل می‌کنم بر خدایی که همیشه زنده است و ستایش از آنِ خداوندی است که نه فرزندی برای خود گرفته است و نه در حاکمیت، شریکی برای او بود و نه هرگز از روی
ذلت و ضعف، یاوری گرفته است و او را به طور شایسته بزرگ بشمار.
الف. مداومت بر ذکر «
لا حَوْلَ وَلا قُوَّهَ اِلّا بِالله اَلْعَلِیِّ العَظیمِ».
ب. ذکر یا دائم یا قائم.
ج. صبح و شب سیزده بار یا صد مرتبه «
اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ وَ إِلَيْكَ الْمُشْتَكَى وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ».
برای غلبه بر
وسوسه شیطان هنگام
دیدن نامحرم: «
یا خَیْرَ حَبیبٍ و مَحبوبٍ صَلِّ عَلی مُحمّدٍ و آلِه».
دعای هفدهم
صحیفه سجادیه برای دور کردن شیطان: «
اَللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ نَزَعَاتِ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ».
دعای هجدهم، درخواست اخلاق پسندیده: «
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ بَلِّغْ بِإِيمَانِي».
در ذکر و دعا باید شرایط آن را حفظ کرد (مکان دعا،
زمان دعا، اخلاص در اول و آخر،
صلوات بر پیامبر و
اهل بیت او، رد کردن حقوق مردم و
تسبیح خدا در اول). انسان
مؤمن وقتی گناه می‌کند که غافل باشد و بهترین چیز برای غفلت‌زدایی ذکر مداوم است. در
روایات بسیاری (و هم‌چنین آیاتی) ما را
تشویق به ذکر کرده‌اند و ثمره‌هایی برای آن شمرده‌اند؛ از جمله آن‌ها قدرت روحی، صفای دل، انس با خدا،
آرامش قلب، زنده شدن دل، شفای قلب و پاکی آن و
دوری از گناه و خودیابی و ... . از آن‌جایی که انسان زود فراموش می‌کند، حتی ممکن است از همین فواید ذکر غافل شود. لازم است که دوستان صالح برگزیند، در مجالس وعظ شرکت کند، هر روز
تلاوت آیاتی از قرآن داشته باشد، به دیدار
علما برود، روزانه مقداری از کتاب‌های
اخلاق و تربیت اسلامی
مطالعه کند تا حالت آگاهی او همیشه حفظ شود و در هر لحظه متوجه باشد که عالم محضر خداست و او نباید در محضر خدا گناه کند.
۱. اذکار القلوب، فیض کاشانی، ناشر، انتشارات بقیة الله (عًجَلَ الله تعالی فَرَجَهُ الشریف).
۲. رساله نور علی‌نور، حسن‌زاده آملی، حسن، (در ذکر و ذاکر و مذکور) انتشارات تشیع.
۳. مصابیح الجنان، حجت الاسلام سید عباس کاشانی، پاساژ قدس، قم.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «ذکر و دعا هنگام رویارویی با گناه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۴/۲۷.
