ترتیب آیات و سوره‌های قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ترتیب آیات، ترتیب سوره‌ها، قرآن مجید.
پرسش: ترتیب
آیات و
سوره‌های قرآن به چه نحوی بوده؟ و دلیل تکرار برخی آیات چیست؟ و ملاک نام‌گذاری آیات و سوره چه می‌باشد؟
پاسخ: به نظر اکثر محققان
شیعه و
اهل سنت، ترتیب و تنظیم و جایگاه آیات به دستور
وحی و به اذن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و به‌وسیله
کاتبان وحی نوشته شده و به اصطلاح توقیفی بوده است و ذوق و سلیقه اصحاب به هیچ وجه دخیل نبوده است. در مورد نام‌گذاری سوره‌ها باید گفت که همه سوره‌ها و حتی بعضی از آیات در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عنوان و نام خاصی داشت و در بین اصحاب معروف بود، گرچه بعضی از نام‌ها نیز در دوران بعدی به آنها اضافه شد.
در پاسخ به این سؤال که شامل چند بخش است، به یاری
خداوند ابتدا «آیه» و «سوره» را از جهت معنای لغوی و اصطلاحی توضیح می‌دهیم و سپس سؤالات مطرح‌شده را با استفاده از کتاب‌های علوم قرآنی و
تفاسیر و
روایات توضیح می‌دهیم.
از نظر
لغت به چند معنی استعمال شده است. علامت، نشانه،
جماعت، امر عجیب و شگفت‌آور، معجزه،
عبرت، ...
آیه در اصطلاح: عبارت است از بخشی از حروف یا کلمات و یا جمله‌هایی که از ماقبل و مابعد خود منقطع و جدا شده و در ضمن سورهای آمده باشد.
سوره در لغت به معنی، دیوار و حصار اطراف شهر را گویند.
کلمه «سوره» از خود
قرآن گرفته شده است؛ مانند: «
سُورَةٌ اَنزَلْنَاهَا...»؛ یعنی سورهای است که آن را فرو فرستادیم.
:
و در اصطلاح، به دسته‌ای از آیات قرآن که محدود و معین و دارای آغاز و انجامی هستند و میان دو «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» قرار گیرد، گفته می‌شود.
در ترتیب و چینش آیات دو نظر عمده وجود دارد.
ترتیب آیات در
سوره‌های قرآن با ارشاد و راهنمایی‌های
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) صورت گرفته است و رأی و سلیقه
صحابه در به وجود آمدن ترتیب مذکور دخالتی نداشته است. به عبارت دیگر ترتیب
آیات توقیفی می‌باشد. قائلان به این نظر که اکثر محققان
شیعه و
سنی می‌باشند به چند دلیل استناد کرده‌اند.
«به اتفاق
مسلمین» ترتیب آیات سوره‌های قرآن به دستور پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) صورت می‌گرفت. چون هر وقت
وحی نازل می‌شد، یکی از نویسندگان وحی را احضار می‌فرمود و به وی می‌گفت: این «آیه یا آیات» را در فلان محل از فلان سوره قرار دهید.
و از شیعه کسانی که قائل‌اند ترتیب فعلی قرآن در زمان
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) صورت گرفته، مرحوم
سیدمرتضی از قدما و مرحوم خویی
از معاصرین می‌باشد.
سیدمرتضی می‌گوید: «قرآن بدون هیچ
اضطراب و پراکندگی در زمان پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) کاملاً جمع‌آوری و مرتب شده است»
و مرحوم خویی می‌گوید: «با
مطالعه احوال پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) و یاران او به این نتیجه می‌رسیم که قرآن در عصر آن حضرت جمع‌آوری و منظم گردید... این‌که
عثمان به جمع و تألیف قرآن اقدام نمود، هدفش این نبود که مصحف منظم و مرتب درست بکند؛ بلکه می‌خواست قرائت‌های مختلف را که موجب
تحریف قرآن می‌شد، از بین ببرد».
اکنون به چند روایت اشاره می‌کنیم:
زید بن ثابت می‌گوید: «ما نزد
رسول خدا، قرآن را از روی برگ و پوست فراهم و مرتب می‌ساختیم».
معنی تألیف در این
روایت، ترتیب آیات و سوره‌های قرآن بوده است که طبق دستور رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) انجام می‌گرفت، به همین جهت ترتیب آیات به هیچ وجه قابل تغییر نبوده است.
ابن زبیر می‌گوید: به عثمان گفتم: آیه «کسانی که می‌میرند و همسرانی به جا می‌گذارند، برای همسران خویش معاشی تا یک سال بدون بیرون کردن از خانه
وصیت کنند و اگر خود خارج شوند، گناهی بر شما نیست در آن‌چه (
ازدواج) به طور شایسته برای خود می‌کنند.»
را آیه
عده وفات (آیه ۲۳۴ از
بقره)
و آیه ارث (از سوره نساء آیه ۱۲)
نسخ کرده است. چرا دستور می‌دهی آن را بنویسند؟
عثمان گفت: برادرزاده! من چیزی را در
قرآن از جای خودش تغییر نمی‌دهم.
اگر می‌بینیم که نه تنها عثمان بلکه هیچ فرد دیگری این جسارت را در خود نمی‌بیند که آیه‌ای را حذف یا تغییر دهد، از این جهت است که این ترتیب با اشاره
جبرائیل (علیه‌السّلام) به پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) و اشاره پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) به نویسندگان وحی صورت گرفته است، حتی قرار دادن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» در آغاز تمام سوره‌ها (به جز سوره
برائت) همه طبق دستور پیامبر(صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) و از رهگذر وحی و دستور الهی بود.
این‌که رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) سوره‌های فراوانی از قرآن را با ترتیب کنونی آیات آنها، در نمازها و خطبه‌های آن می‌خواند، یعنی علاوه بر آن‌که قبلاً ترتیب آیات را پس از
نزول وحی بلافاصله مشخص می‌فرمود، عملاً نیز همین ترتیب را رعایت می‌فرمود.
دیدگاه دوم در ترتیب آیات قرآن در سوره‌ها، این است که این ترتیب طبق
اجتهاد و رأی و سلیقه
صحابه انجام گرفته است.
از میان شیعیان، مرحوم مجلسی
طرف‌دار این نظریه می‌باشند.
نتیجه سخن این‌که اکثر محققان
اهل سنت و
شیعه قائل به توقیفی بودن ترتیب آیه‌های قرآن می‌باشند؛ اگرچه بعضی‌ها ترتیب مذکور را مبتنی بر رأی و اجتهاد صحابه می‌دانند.
و اما در مورد این‌که آیا موقع نزول، مکان آیه در میان سایر آیات معلوم بود یا نه؟
جلال‌الدین سیوطی، از
عثمان بن عفان بن ابی‌العاص، روایتی را نقل می‌کند که می‌گوید: ما نزد رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) بودیم و دیدیم که آن حضرت دیدگان مبارک خود را بالا برده و سپس آن را در نقطه‌ای متمرکز کرد و پس از آن فرمود: جبرئیل اکنون بر من فرود آمد و گفت: آیه «
اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالاحْسَانِ وَاِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی...؛
خداوند امر می‌کند به داد و نیکی و
انفاق به خویشاوندان»
را در این جای
سوره نحل قرار دهم.
بنابراین جایگاه آیات در سوره‌ها از همان ابتدا معلوم و به دستور خداوند بوده است و پیامبر اسلام (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) به منظور حفظ و صیانت
نصوص قرآن علاوه بر
استمداد از نیروی حافظه خود و
حافظه مردم، دستور می‌داد آیات قرآن را بنویسند و آنان که دست‌اندرکار نگارش قرآن بوده‌اند، «کاتبان وحی» نامیده می‌شدند که جمعاً ۴۳ یا ۴۵ نفر بودند و اولین آنها و بیش از همه «امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب (علیه‌السلام)» بود. (این‌که علی (علیه‌السلام) بیشتر از دیگران می‌نوشت، به خاطر این بود که از دوران نوجوانی در محضر پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم)، حتی در جنگ‌ها و غزوات و وقایع دیگر حاضر بود.) که تاریخ از این افراد به نام «کتّاب وحی» نام می‌برد
که قرآن را در روی لوح یا کتف یا حریر یا برگ خرما یا سنگ سفید یا پوست و.... با خط میخی می‌نوشتند،
و هم‌زمان با حیات رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) به ترتیبی که اکنون در
اختیار ماست، جمع‌آوری و مرتب کردند.
در مورد ترتیب سوره‌های قرآن باید گفت: ترتیب موجود (که از [[|سوره «حمد»]] آغاز می‌شود و به سوره «الناس» انجام می‌یابد) به
یقین با ترتیب نزول آنها (که از
سوره علق،
قلم،
مزمل،
مدثر ... .
آغاز می‌شود) هماهنگی ندارد. بنابراین در این‌جا نیز این سؤال پیش می‌آید که ترتیب سوره‌های قرآن فعلی به دستور پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) بوده یا به اجتهاد و سلیقه صحابه پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) بوده است؟
در این باره سه قول وجود دارد:
این‌که ترتیب موجود سوره‌های قرآن اجتهادی است؛ یعنی این ترتیب به وسیله صحابه و پس از
رحلت پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (طبق ذوق و سلیقه و رأی آنها) به وجود آمد.
طرف‌داران این نظریه از اهل سنت، ابوبکر باقّلانی و
بدرالدین زرکشی ...
و از شیعه،
محدث نوری و مرحوم
علامه طباطبایی می‌باشد.
ترتیب سوره‌های قرآن توقیفی است. طرف‌داران این نظریه نیشابوری بنا به نقل
فیض کاشانی در کتاب
علم الیقین و کرمانی در کتاب
البرهان و دکتر صبحی صالح ...
می‌باشند.
که حد وسط دو قول دیگر می‌باشد، این است که ترتیب موجود در بخش عمده‌ای (نزدیک به تمام سور قرآن) توقیفی است و ترتیب بخشی (اندک) طبق رأی و اجتهاد صحابه انجام گرفته است.
طرف‌داران این نظریه، جلال‌الدین سیوطی و
محمدهادی معرفت و... می‌باشند.
از میان آرای مذکور شاید بتوان گفت که ترتیب سور در قرآن موجود (کم و بیش) به همان ترتیبی است که در زمان پیغمبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) فراهم آمده است. در بسیاری از مدارک شیعی و اهل سنت،
وجود چنین ترتیبی را (به طور نسبی) تأیید می‌کند و در احادیث، اشاراتی دیده می‌شود که رسول اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) به چنین ترتیبی در مورد بسیاری از سوره‌های قرآن اشاره فرموده که نمایانگر اصالت ترتیب در اکثر سور در زمان پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌باشد.
به عنوان مثال، حدیثی از
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده است که فرمود:
«خداوند به جای
تورات «سبع طوال» (یعنی سوره‌های بقره،
آل‌عمران،
نساء،
مائده،
انعام،
اعراف و
سوره انفال) و به جای زبور «مئین» (سوره‌هایی که از صد آیه بیشتر دارند، مثل
یونس،
هود،
یوسف،...
اسراء و
کهف) و به جای «انجیل» «مثانی» (سوره‌هایی که زیر صد آیه است و پس از مئین قرار گرفته‌اند) را اعطا فرمود و خداوند با اعطای «مفصّل» (تمام سوره‌هایی که حم دارد) مرا بر دیگران فضیلت داد».
سوره‌های یادشده در این
حدیث، به ترتیب در قرآن موجود نیز دنبال هم قرار گرفته‌اند، منتها باید گفت که ترتیب همه سور توقیفی نبوده است؛ بلکه در ترتیب بعضی سور احتمالاً رای و نظر صحابه بوده است.
در مورد این‌که از کجا معلوم می‌شود که آیه دوم سوره «آل‌عمران» مال «
آیة الکرسی» نیست؟
باید گفت که
قرآن مجید در طول بیست و سه سال بر پیامبر اسلام (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) به صورت تدریجی نازل شد.
مرحوم
علامه طباطبایی در این مورد می‌فرماید: مضمون‌های مختلف سور و آیات قرآنی از جهت نزول، ارتباط کامل، حوادث و وقایع و نیازمندی‌های گوناگون داشت.
به همین خاطر، برخی
سوره‌های قرآن دو مرتبه نازل شده‌اند؛ مانند سوره مبارکه «حمد» که یک بار در مکه و یک بار در مدینه نازل شده است.
همچنین برخی آیات مکرراً نازل شد؛ چنان‌که آیه «
فَبِاَیِّ آلاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» («پس کدامین نعمت‌های پروردگارتان را
تکذیب می‌کنید»).
در سوره «
الرحمن» سی مرتبه تکرار شده.
آیه «
اِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ اَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ. وَاِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ» («در این نشانه روشنی است (بر وجود خدا) ولی بیش‌ترشان هرگز مؤمن نبوده‌اند و پروردگار تو عزیز و رحیم است»)
در سوره «شعراء» هشت بار تکرار شده.
گاهی یک آیه در بیشتر از یک
سوره آمده است؛ چنان‌که آیه «
وَیَقُولُونَ مَتَی هَذَا الْوَعْدُ اِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ» («آنها می‌گویند: (اگر راست می‌گویید) این وعده (
قیامت) کی فرا می‌رسد؟!»)
در شش سوره مختلف واقع شده است.
همچنین گاهی جمله‌ای معین در جایی، یک آیه کامل است و در جای دیگر قسمتی از یک آیه قرار گرفته شده؛ چنان‌که جمله «
اللَّهُ لا اِلَهَ اِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ» («و معبودی جز خداوند یگانه زنده و پایدار و نگهدارنده نیست»)
در سوره «آل عمران» به عنوان آیه کامل و در سوره «بقره» قسمتی از «آیة الکرسی» است؛ البته غالب سور و
آیات یک مرتبه نازل گردیده و از یک محل تعدی نمی‌کند. در هر حال علت تکرار بعضی از آیات، اختلاف مقتضیات در هر مقام می‌باشد که در جایی تکرار یک جمله را ایجاب می‌کند و آن را تکیه‌گاه
کلام قرار می‌دهد و گاهی هم نمی‌کند. نظیر این
اختلاف زیاد است؛ مثلاً بعضی از سوره‌ها کوتاه است؛ مثل: «سوره کوثر» و بعضی طولانی است؛ مثل: «سوره بقره»، بعضی آیات کوچک است؛ مثل: آیه «
مُدْهَامَّتَانِ» («هر دو خرم و سرسبزند»)
و بعضی بلند؛ مثل: «آیه دین ۲۸۲ سوره بقره» (که بزرگ‌ترین آیه قرآن و دارای بیشتر از ۳۰ جمله است) و در مثل‌های قرآنی نیز اختلافی وجود دارد: مثلاً، در سوره‌های «فجر و لیل» مثل‌ها ایجاز دارند و در سوره‌های «بقره و مائده» مثال‌ها اطناب دارند... همه این‌ها به اقتضای مقام بیان بوده است...
در مورد نام‌گذاری سوره‌های قرآن باید گفت، اکثر آنها، در زمان
حیات پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، دارای نام یا نام‌ها و عناوینی بوده است. پس از رحلت نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مرور زمان (هر سوره و حتی بسیاری از آیات به خاطر خصوصیات و مزایا یا اشتمال آنها بر مسائل و موضوعات خاصی) دارای عناوین و اسامی دیگر گردید که از جانب علما به آن سور و آیات داده شد.
مثلاً در
فقه و
اصول اسلامی بسیاری از آیات دارای اسامی و عناوین خاصی شده‌اند؛
برای نمونه می‌توان از آیات زیر نام برد:
آیه «
نفی سبیل» (و هرگز خداوند برای
کافران بر
مؤمنان راهی قرار ندهد (که بر آنان مسلط گردند))
،
آیه «نباء» (ای کسانی که
ایمان آوردید، اگر
فاسق و گناه‌کاری برای شما
خبر و اطلاعی آورد، بازرسی و
تفحص نمایید، مبادا گروهی را به
جهالت بکشانید و بر آن‌چه داده‌اید، پشیمان گردید.)
،
آیه «نفر»
،
آیه «سؤال»
،
آیه «کتمان»
و آیات دیگر...
این‌که سوره‌ها به این اسم‌ها نام‌گذاری شده است، علت‌های گوناگونی داشته است. مثلاً «سوره بقره» از آن جهت که داستان «
گاو بنی‌اسرائیل» بیش از هر مسئله دیگری در این سوره وجود دارد، به این
اسم نام‌گذاری شده است و در قدیم بالای سوره می‌نوشتند «سورة تذکر فیها البقره» و سوره «نساء» از آن جهت که احکام مربوط به
زنان به صورت مفصل در این سوره آمده است، سوره «نساء» نامیده شده است ... .
گاهی هم یک سوره اسم‌های متعددی داشت؛ مثلاً سوره «حمد» بیش از ۲۰ نام دارد،
یا مجموع چند سوره اسم خاص داشت؛ مثلاً: سوره‌های «بقره، آل‌عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف و انفال» به نام «
سبع طوال» (سوره‌های طولانی) معروف بود یا سورهای «اسراء،
حدید،
حشر،
صف،
جمعه،
تغابن و
اعلی» بر
مسبحات (سوره‌هایی که با کلمه «سبّح» شروع می‌شود) معروف بود و در
احادیث نیز به این
اسماء اشاره شده است.
۱. به نظر اکثر محققان
شیعه و
اهل سنت، ترتیب و تنظیم و جایگاه آیات به دستور
وحی و به اذن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و به‌وسیله
کاتبان وحی نوشته شده و به اصطلاح توقیفی بوده است و ذوق و سلیقه اصحاب به هیچ وجه دخیل نبوده است.
۲. در ترتیب سوره‌ها سه قول وجود دارد:
أ. اجتهادی بودن ترتیب؛
ب. توقیفی بودن؛
ج. قول به تفصیل. (اکثر قریب به اتفاق ترتیب سوره‌ها، به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جز یکی دو مورد که به ذوق اصحاب بوده است.)
۳. علت تکرار برخی آیات یا قسمتی از یک آیه،
نزول تدریجی قرآن، ارتباط آیات با حوادث و وقایع و اختلاف مقتضیات در هر مقام می‌باشد.
۴. در مورد نام‌گذاری سوره‌ها باید گفت که همه سوره‌ها و حتی بعضی از آیات در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عنوان و نام خاصی داشت و در بین اصحاب معروف بود، گرچه بعضی از نام‌ها نیز در دوران بعدی به آنها اضافه شد.
۱. تاریخ و علوم قرآن، سید ابوالفضل میرمحمدی زرندی، دفتر انتشارات اسلامی.
۲. نگاهی به قرآن، سید علی‌اکبر قرشی، دفتر انتشارات اسلامی.
۳. شناخت سوره‌های قرآن، هاشم‌هاشم‌زاده هریسی، انتشارات کتاب‌خانه صدر.
۴. سرّ البیان فی علم القرآن (فارسی) سرهنگ حسن بیکلری، انتشارات کتاب‌خانه سنایی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «ترتیب آیات و سوره‌های قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۲.
