کاتبان وحی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: کاتبان وحی،
قرآن،
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).
پرسش: چه افرادی به عنوان کاتبان وحی هنگام نزول آیات قرآن در کنار پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حضور داشته و آن را می‌نگاشتند؟
پاسخ اجمالی: نام برخی از کاتبان وحی که در کتب اسلامی ذکر شده‌اند به قرار زیر است:
امام علی (علیه‌السّلام)،
زید بن ثابت،
ابی بن کعب،
عبدالله بن ابی‌سرح،
ابان بن سعید،
علاء بن حضرمی،
شرجیل بن حسنه طانحی و ...
پس از نزول آیات قرآن بر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، حضرتشان آنها را تلاوت فرموده و افراد مخصوصی که در کنار ایشان بودند، آن آیات را می‌نوشتند. البته دلیلی وجود ندارد که غیر از آنان، افراد دیگر حق نگارش آیات را نداشتند.
به هر حال، نزول قرآن در شرایط مختلفی انجام شد و ممکن بود در هر مقطع، افراد مختلفی در کنار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حضور داشته باشند؛ از این‌رو بعید است فرد خاصی همواره در هنگام نزول تمام آیات در کنار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به عنوان کاتب وحی حضور می‌داشت. همچنین افرادی نیز به عنوان کاتب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معرفی شده‌اند که مشخص نیست که آیا کاتب قرآن بودند و یا سخنان و نامه‌های آن‌حضرت را می‌نوشتند. با این وجود، در برخی منابع، افرادی را به عنوان کاتبان وحی معرفی کرده‌اند:
امام علی (علیه‌السّلام) از اولین کاتبان وحی بود. ایشان فرمود: «هیچ آیه‌ای از قرآن بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل نشد، مگر آنکه آن‌را بر من می‌خواند و املا می‌فرمود و من آن‌را با خط خود می‌نوشتم و
تاویل و
تفسیر و
ناسخ و منسوخ و
محکم و متشابه آن‌را به من آموخت و از خدای تعالی خواست که فهم و حفظ آن‌را به من تعلیم دهد و هیچ آیه‌ای از کتاب خدا را فراموش نکردم...».
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: اگر کسی از مردم ادعا کند که تمام قرآن را همان‌گونه که نازل شده است، گردآوری کرده، دروغ‌گو است و قرآن با چنین دقتی تنها نزد امام علی (علیه‌السّلام) و امامان بعد می‌باشد».
همچنین گزارش شده که امام علی (علیه‌السّلام) علاوه بر آنکه کاتب وحی بود، متون دیگر را نیز برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌نوشت.
برخی گزارشات تاریخی حکایت از کاتب وحی بودن زید بن ثابت دارند.
او همچنین نامه‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای پادشاهان را می‌نوشت؛
اما در بخشی از دوران نزول وحی (به دلیل سن کمی که داشت) نمی‌توان او را از کاتبان وحی به شمار آورد.
ابی بن کعب
از بزرگان
یهود بود که اطلاعاتی از کتاب‌های کهن داشت و هنگامی که
مسلمان شد، به کتابت وحی پرداخت.
او در نوشتن
سور مکی حضور نداشت.
اما برخی منابع، او را به عنوان اولین کسی معرفی کردند که در
مدینه وحی را می‌نوشت.
عبدالله بن ابی‌سرح که
برادر رضاعی عثمان است در
مکه به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
ایمان آورد و سپس به مدینه هجرت کرد و از آن‌جا که دارای خط زیبایی بود، هنگام نزول وحی، نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رفته و آن‌را می‌نوشت؛ اما بعد از مدتی
مرتد شده و به سوی مکه بازگشت.
گفته می‌شود که آیه «وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً اَوْ قالَ اُوحِی...»،
در نکوهش او نازل شد و هنگام فتح مکه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور کشتن او را صادر کرد، اما عثمان وساطت کرده و مانع از کشتن او شد.
وقتی او را دفن کردند، زمین جسد او را قبول نکرد.
ابان بن سعید بن عاص از کاتبان وحی شمرده شده است.
او در
صلح حدیبیه یا
جنگ خیبر اسلام آورد.
او به همین دلیل نمی‌توانست در نوشتن
آیات مکی و یا آیات سال‌های ابتدایی هجرت حضور داشته باشد.
علاء بن حضرمی نیز از کاتبان وحی است که
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیش از فتح مکّه، علاء بن حضرمی را به عنوان نماینده خود نزد فرمانروای
بحرین فرستاد
که بعد از اسلام آوردن فرمانروا و مردم آن‌جا، از طرف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به عنوان امیر آن ناحیه منصوب شد.
لذا او دیگر نمی‌توانست آیاتی که بر حضرتشان نازل می‌شد را بنویسد.
شرجیل بن حسنه طانحی از کاتبان وحی است.
اگرچه او از کسانی بود که در آغاز اسلام ایمان آورد، اما چون به سمت
حبشه هجرت کرد؛ نمی‌توانست در نوشتن بخشی از آیات مکی حضور داشته باشد.
حنظله بن ربیع اسدی که به او حنظله کاتب هم گفته می‌شود،
با این وجود گزارش شده که او تنها یک مرتبه توانست برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چیزی بنویسد.
غیر از آنچه گفته شد، گزارش‌هایی نیز در کتاب‌های تاریخی و حدیثی وجود دارد که افراد دیگری را به عنوان کاتب وحی معرفی می‌کند:
مغیره بن شعبه،
حصین بن نمیر،
عثمان بن عفان،
خالد بن سعید،
ابوبکر،
عمر، عثمان،
عامر بن فهیره،
ثابت بن قیس بن شماس،
معاویه بن ابوسفیان،
مغیره بن شعبه،
عبدالله بن زید، و
جهیم بن صلت،
زبیر بن عوام، و
خالد بن ولید،
عمرو بن عاص،
عبدالله بن رواحه،
محمد بن مسلمه،
عبدالله بن عبدالله بن ابی، و
معیقیب بن ابی‌فاطمه و...
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «کاتبان وحی» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۰/۱۴.
