بسم الله الرحمن الرحیم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ.
پرسش: چرا «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» در هر سوره‌ای از
قرآن تکرار شده؟ آیا جزء
سوره هست یا نه؟
پاسخ:
این جمله سرآغاز کتاب الهی است و نه‌تنها در ابتدای قرآن، بلکه در آغاز تمام کتاب‌های آسمانی بوده است و در سرلوحه‌ی کار و
عمل همه‌ی
انبیا قرار داشت.
وقتی کشتی
حضرت نوح علیه‌السلام در میان امواج طوفان به راه افتاد، نوح ـ علیه‌السلام ـ به یاران خود گفت: «
وَ قَالَ ارْکَبُوا فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ؛
او گفت: به نام خدا بر آن سوار شوید! و هنگام حرکت و توقف کشتی، یاد او کنید، که پروردگارم آمرزنده و مهربان است»!
حضرت سلیمان ـ علیه‌السلام ـ نیز وقتی ملکه‌ی سباء را به
ایمان به خدا فرا خواند، دعوت نامه‌ی خود را با این جمله آغاز کرد و برای او فرستاد: «
إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ؛
این نامه از
سلیمان است، و چنین می‌باشد: به نام خداوند بخشنده مهربان».
بر
زبان آوردنِ بِسْمِ اللَّهِ در شروع هر کاری سفارش شده است:
در
غذا خوردن،
ازدواج، سوار شدن بر مرکب، آغاز مسافرت، و بسیاری از کارهای دیگر، حتی اگر حیوانی بدون ذکر نام خدا ذبح شود، مصرف
گوشت آن حرام است و این رمز آن است که خوراک انسان‌های هدف‌دار و موحد نیز باید جهت الهی داشته باشد.
همان‌گونه که می‌دانید، محصولات و کالاهای ساخت یک کارخانه، نشانه و علامت آن کارخانه را دارد، خواه به‌صورت جزئی باشد یا کلی، کوچک باشد یا بزرگ؛ و یا این‌که پرچم هر کشوری هم بر فراز آن کشور است و هم بر فراز کشتی‌های حمل و نقل آن کشور که در دریاها حرکت می‌کنند و هم بر روی میز اداری کارمندان. این نشانه‌ها و علامت‌ها به خاطر آن است که راه گم نشود و آن علامت فراموش نگردد.
نام و
یاد خدا، نشان مسلمانی است؛
امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید: «سزاوار است هنگامی که کاری را شروع می‌کنیم، چه بزرگ باشد چه کوچک،
بِسْمِ اللَّهِ بگوییم تا پربرکت و میمون باشد».
به همین، مناسبت
خداوند بزرگ در نخستین آیات که به پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ وحی شد، دستور می‌دهد که در آغاز شروع
تبلیغ اسلام این وظیفه‌ی خطیر را با نام خدا شروع کند. «
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ؛
بخوان به نام پروردگارت که (
جهان را) آفرید» و باز روی همین اصل، تمام سوره‌های قرآن، با «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» آغاز می‌شود تا هدف اصلی که همان
هدایت و سوق بشر به
سعادت است، از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزی و بدون شکست انجام شود. تنها سوره‌ی
توبه است که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را در آغاز آن نمی‌بینیم؛ چراکه سوره‌ی توبه با اعلان
جنگ به جنایت‌کاران
مکه و پیمان‌شکنان آغاز شده و اعلام جنگ با توصیف خداوند به
رحمان و رحیم سازگار نیست.
در میان
دانشمندان و علمای
شیعه اختلافی در این مسئله نیست که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» جزو همه‌ی سوره‌های قرآن است. اصولاً ثبت «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» در متن
قرآن مجید در آغاز همه‌ی سوره‌ها، خود گواه زنده‌ی این امر است؛ زیرا می‌دانیم در متن قرآن چیز اضافه‌ای نوشته نشده است و ذکر «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» در آغاز سوره‌ها از زمان پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ تاکنون معمول بوده است.
و به اعتقاد اهل بیت رسول الله ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ آیه‌ی «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» آیه‌ای مستقل و جزء قرآن است.
امامان
معصوم اصرار داشتند که در نماز «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را بلند بگویند.
امام باقر ـ علیه‌السلام ـ در مورد کسانی که آیه‌ی «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را در
نماز نمی‌خوانند و یا جزء سوره نمی‌شمارند، فرمود: «بهترین آیه‌ی قرآن را به سرقت بردند».
اما در میان علما و دانشمندان اهل تسنن این مسئله اختلافی است.
نویسنده‌ی تفسیر
المنار می‌گوید: مسلمانان اجماع دارند بر این‌که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» آیه‌ای از قرآن در همه‌ی سوره‌ها می‌باشد؛ چراکه در آغاز هر سوره‌ای جز سوره‌ی برائت آمده است؛ در‌حالی‌که صحابه توصیه می‌کردند که قرآن را از آن‌چه جزو قرآن نیست، دور نگه دارند و وارد قرآن ننمایند و به همین دلیل «آمین» را در آخر سوره‌ی فاتحه ذکر نکرده‌اند.
ایشان آورده‌اند: علمای مکه اعم از فقها و
قاریان قرآن از جمله ابن‌کثیر و اهل کوفه از جمله عاصم و کسائی از قراء و بعضی از
صحابه و تابعین از اهل
مدینه و هم‌چنین شافعی و پیروان او در یکی از دو قولش معتقدند که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» جزو سوره است، هم‌چنین علمای امامیه و از صحابه،
علی علیه‌السلام و
ابن عباس و عبداللّه بن عمرو ابوهریره و از تابعین سعیدبن جبیر و عطا و زهری و ابن المبارک این عقیده را برگزیده‌اند.
پس از مجموع گفته‌ها استفاده می‌شود که حتی اکثریت قاطع اهل تسنن نیز
بسم الله را جزو سوره می‌دانند.
نویسنده‌ی تفسیر کبیر فخر رازی نیز حدود هفده دلیل برای جزء قرآن و سوره بودن آیه «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» می‌آورد و می‌گوید: به حد تواتر رسیده است که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» کلام خداست که بر پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نازل شد و در قرآن ثابت است.
ایشان آورده‌اند:
علماء و قراء مدینه و بصره و فقهای کوفه «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را جزو سوره‌ی فاتحه نمی‌دانند؛ و قراء مکه، کوفه و اکثر فقهای حجاز آن را آیه‌ای از فاتحه می‌دانند.
ما در این مقال ده دلیل را از تفسیر
کبیر ذکر می‌کنیم که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» جزو سوره است:
شافعی از ام سلمه روایت کرده است که پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ سوره‌ی فاتحه الکتاب را قرائت نمود و «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را آیه‌ای و «
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» را آیه‌ای و «
الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را آیه‌ای و «
مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» را آیه‌ای و «
إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» را آیه‌ای و «
اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» را آیه‌ای و «
صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلا الضَّالِّینَ» را آیه‌ای شمردند. در این
حدیث تصریح شده است که « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» جزو
فاتحه است.
ابی‌هریره نقل نموده از پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ که فرمود: فاتحه الکتاب هفت آیه دارد: اولی آن «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» است؛
ثعلبی از جابر بن عبدالله نقل می‌کند که پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ از من سؤال نمود که هنگام نماز چه می‌گویی؟ گفتم: «
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» فرمود: بگو: «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»
«
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» در قرآن مکتوب شده است و هرچه که از قرآن نباشد، نوشته نمی‌شده است؛ چراکه آن‌ها (صحابه) منع کردند از نوشتن اسامی سور در قرآن و منع کردند از علامات بر اعشار و اخماس و علت این بود که غیر قرآن در قرآن خلط نشود؛ پس اگر «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» از قرآن نمی‌بود، وارد قرآن نمی‌کردند (مکتوب در قرآن نمی‌شد) وقتی که همه‌ی صحابه و علما بعد از آن‌ها اجماع دارند بر نوشتن آن در قرآن، پس از قرآن می‌باشد.
مسلمانان اجماع دارند که آن‌چه مابین دفتین است، کلام خداست و «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» موجود بین دفتین است؛ پس واجب است که او را از کلام خدا بدانیم و از سُور قرآن.
اکثر علما اتفاق دارند که سوره‌ی فاتحه هفت آیه دارد که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» اولی آن است.
خواندن «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» قبل از فاتحه واجب است؛ پس واجب است که آیه‌ای از قرآن باشد.
پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ از ابی بن کعب سؤال نمود: بزرگ‌ترین آیه در قرآن کدام است؟ گفت: «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ کلامش را تصدیق فرمود.
معاویه در مدینه در زمان حکومتش برای مردم نماز جماعت خواند و «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را هنگام نماز نگفت. بعد از نماز، فریاد مهاجران و انصار از اطراف بلند شد. گفتند: آیا فراموش کردی؟
اولِ قرآن را باز کن، «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» است. معاویه نماز را دوباره خواند با «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»
این خبر دلالت بر اجماع صحابه بر این است که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» از قرآن و از فاتحه می‌باشد.
سایر پیامبران هنگام شروع نمودن کارها «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» می‌گفتند؛ پس بر پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ ما این کار واجب است. وقتی بر پیامبر صلی الله علیه وآله واجب باشد که در آغاز هر کار «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» بگوید، بر ما هم واجب می‌شود. وقتی که در حق ما وجوب ثابت باشد، پس آیه‌ای از فاتحه است.
حضرت نوح وقتی سوار کشتی می‌شد، گفت:
«وَ قَالَ ارْکَبُوا فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ؛
او گفت: به نام خدا بر آن سوار شوید! و هنگام حرکت و توقف کشتی، یاد او کنید، که پروردگارم آمرزنده و مهربان است!» و حضرت سلیمان در نامه‌ای که برای بلقیس نوشت، با این جمله شروع نمود: «
إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ؛
این نامه از سلیمان است، و چنین می‌باشد: به نام خداوند بخشنده مهربان».
گذشته از همه‌ی این‌ها سیره‌ی مسلمین همواره بر این بود که هنگام تلاوت قرآن
بِسْمِ اللَّهِ را در آغاز هر سوره‌ای می‌خواندند، و متواتراً نیز ثابت شد، که پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ آن را نیز تلاوت می‌فرمود. چه‌گونه ممکن است چیزی جزو قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند.
در میان علمای اهل سنت از جمله احمد حنبل فقیه معروف اهل تسنن و بعضی از قاریان کوفه نقل می‌کنند که آن‌ها «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را جزو سوره‌ی حمد می‌دانستند، نه جزء سایر سوره‌ها. این احتمال بسیار سُست و ضعیف به نظر می‌رسد؛ زیرا مفهوم و محتوای «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» نشان می‌دهد که برای ابتدا و آغاز هر سوره است. در حقیقت این جمود و تعصب شدید است که ما بخواهیم برای ایستادن روی حرف خود هر احتمالی را مطرح کنیم و آیه‌ای هم چون «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را که مضمونش فریاد می‌زند سرآغازی است برای بحث‌های بعد از آن، آیه‌ای مستقل و بریده از ما بعد بپنداریم.
تنها در سوره‌ی برائت «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» نیآمده است و این به گفته‌ی حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ به خاطر آن است که «
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» کلمه‌ی امان دادن و رحمت است و برائت و اعلام تنفر و دشمنی با کفار و مشرکین، با رحم سازگار نیست.
صفت رحمان اشاره به رحمت عام خداست که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار می‌باشد؛ زیرا می‌دانیم (باران رحمت بی‌حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی‌دریغش همه جا کشیده) همه‌ی بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره‌مندند و روزی خویش را از سفره‌ی گسترده‌ی نعمت‌های بی‌پایانش بهره می‌گیرند، این همان رحمت عام اوست که پهنه‌ی هستی را در برگرفته و همه‌گان در دریای آن غوطه ورند.
رحیم اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه‌ی بندگان مطیع، صالح و فرمان بردار است؛ زیرا آن‌ها به حکم ایمان و عمل صالح، شایستگی این را یافته‌اند که رحمت، بخشش و احسان خاصی که آلودگان از آن سهمی ندارند. بهره‌مند گردند.
۱.
تفسیر نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازی، ج ۱، ص ۱۷.
۲.
تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران، دارالکتب الاسلامیه و قم، مؤسسه در راه حق، چ ۲، ج ۱، ص ۱۴.
۳.
تفسیر کبیر، محمدبن عمر فخر رازی، مصر، قاهره، عبدالرحمن محمد. ج ۱، ص ۱۹۵.
۴.
تفسیر المنار، شیخ محمد عبده، مصر، دارالمنار، چ ۴، ج ۱، ص ۳۹.
۵.
تفسیر قرطبی، عبدالله محمدبن احمد انصاری قرطبی، دارالکتب المصریه، چ ۳، ج ۱، ص ۱۰۸.
۶.
تفسیر روح المعانی، سید محمود آلوسی بغدادی، بیروت، دارالطبایة المنیریة، ج ۱، ص ۳۳.
۷.
تفسیر سوره حمد، امام خمینی، قم، آزادی، ص ۶ ـ ۱۰.
سایت اندیشه قم.
