اطاقه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اطاقه، آزمایش، امتحان، تکلیف، جهل، شناخت، استعداد.
پرسش: فرق «اطاقه» و «ابتلا» در قرآن چیست؟
پاسخ:
در زمینه مسأله آزمایش الهی، نخستین سؤالی که به ذهن می‌رسد این است که مگر آزمایش برای این نیست که اشخاص یا چیزهای ناشناخته را بشناسیم و از میزان جهل و نادانی خود بکاهیم؟ اگر چنین است خداوندی که علمش به همه چیز احاطه دارد و از
اسرار درون و برون همه چیز و همه کس آگاه است،
غیب آسمان و
زمین را با
علم بی‌پایانش می‌داند، چرا امتحان می‌کند؟ مگر چیزی بر او مخفی است که با امتحان
آشکار شود؟! در پاسخ باید گفته شود که مفهوم آزمایش و امتحان در مورد خداوند با آزمایش‌های انسان بسیار متفاوت است. آزمایش‌های انسان، برای
شناخت بیش‌تر و رفع
ابهام و جهل است، اما آزمایش الهی در واقع همان پرورش و
تربیت است.
استاد مطهری در شرح
آیه دوم از
سوره ملک می‌فرمایند: «باید توجه داشت که آزمایش خدا برای نمایان ساختن استعدادها و قابلیت‌هاست. نمایان ساختن یک استعداد، همان رشد دادن و تکامل دادن آن است. این آزمایش برای پرده برداشتن از رازهای موجود نیست؛ بلکه برای فعلیت دادن به استعداهای نهفته چون راز است. در این‌جا پرده برداشتن، به ایجاد کردن است.
آزمایش الهی، صفات انسانی را از نهانگاه قوه و استعداد به صفحه فعلیت و
کمال بیرون می‌آورد. آزمایش
خدا تعیین وزن نیست، افزایش دادن وزن است.
دنیا پرورشگاه استعدادها و خانه تربیت انسان‌هاست.»
این یک قانون کلی و
سنت دائمی پروردگار است که برای شکوفا کردن استعدادهای نهفته (از قوه به فعل رساندن) و در نتیجه پرورش دادن بندگان آنان را می‌آزماید؛ یعنی همان‌گونه که فولاد را برای استحکام بیش‌تر در کوره می‌گدازند تا به اصطلاح آب‌دیده شود، آدمی را نیز در کوره حوادث سخت پرورش می‌دهند تا دارای
مقام گردد.
در واقع
امتحان خدا به کار باغبانی پرتجربه شبیه است که دانه‌های مستعد را در سرزمین‌های آماده می‌پاشد، این دانه‌ها با استعداد از مواهب شروع به نمو و رشد می‌کنند، تدریجاً با مشکلات می‌جنگند و با حوادث پیکار می‌نمایند در برابر طوفان‌های سخت و سرمای کشنده و گرمای سوزان ایستادگی به خرج می‌دهند تا شاخه گلی زیبا و درختی تنومند و پرثمر بارآید که بتواند به
زندگی و
حیات خود در برابر حوادث سخت ادامه دهد.
انسان‌ها در محاصره «آزمایش الهی» قرار دارند، استاد جوادی آملی فرمودند: تنها
انسان بیمار نیست که در معرض آزمایش الهی است؛ بلکه همه انسان‌ها در معرض
آزمایش و امتحان الهی قرار دارند، آنی که در تخت بیمارستان بستری هست هم در معرض آزمایش است، آنی که با سلامتی کامل در تخت منزل در استراحت است هم در معرض آزمایش است. یکی با سلامتی امتحان می‌شود، دیگری با بیماری. یکی با سرمایه امتحان می‌شود و دیگری با فقر. یکی با استعداد امتحان می‌شود، دیگر با استعداد متوسط. عده‌ای با
جنگ آزمایش می‌شوند، و گروهی با
صلح. عده‌ای با
نعمت آزمایش می‌شوند و گروه دیگر با نقمت ....
گاهی ممکن است خداوند برای
امتحان و آزمایش، جمعیتی را موقتاً از موضوعی خاص نهی کند، تا مقدار فداکاری آنها روشن شود. این یکی از اشکال امتحان خداوند است. مثلاً
خداوند یهودیان ساحل‌نشین را از ماهی گرفتن در روز شنبه نهی می‌کند.
و یا این‌که خداوند سپاه طالوت را از خوردن
آب نهی می‌کند تا آنها را آزمایش کند.
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «سوگند به کسی که پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ را به حق مبعوث کرده، به‌شدت مورد آزمایش قرار می‌گیرید، و غربال می‌شوید و همانند محتویات یک دیگ به هنگام جوشش، زیر و رو خواهید شد؛ آن‌چنان که بالای شما پایین و پایین شما بالا قرار خواهد گرفت».
«یُطیقونه» از ماده «طوق» در اصل به معنا حلقه‌ای است که به گردن می‌اندازند و یا به‌طور طبیعی بر گردن وجود دارد. سپس به معنای نهایت توانایی به کار رفته است. «اطاقه» مصدر باب افعال، از «اَطاقَ»، «یُطیقُ» به معنای به کارگیری تمام توان و منتهای تحمل و ظرفیت در انجام کاری است؛ یعنی توان و قدرت فاعل مطابق با
عمل باشد.
تکلیف به «اطاقه» و داشتن قدرت عقلاً جایز است؛ چون «بمایطاق» است نه «مالایطاق». لکن به فضل وجود
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله تکلیف در
شریعت آن حضرت به‌قدر «طاقت» و به وجه «اطاقه» نیست؛ بلکه به‌قدر «وسع»، و توان و ظرفیت، به وجه «یُسر» است. به همین دلیل است که برای مریض و... فدیه به‌جای
روزه را جایز شمرده، بنابراین بحث تکلیف شرعی و مسائل فقهی با سایر امور فرق می‌کند. وقتی پای تکلیف شرعی و عموم مردم به میان آمد، خداوند می‌فرماید: «خداوند آسانی را برای شما می‌خواهد نه دشواری را».
«خداوند هیچ‌کس را به بیش از اندازه توانش فرمان ندهد».
«در
دین مشقت و تنگنایی برای شما قرار نداد».
«خداوند نمی‌خواهد مشقتی را برای شما ایجاد کند؛ بلکه می‌خواهد شما را پاکیزه بدارد که شکرش را به‌جا آورید تا نعمتش را بر شما تمام کند».
به‌هر‌حال، هر‌کس توانمندی فوق‌العاده‌ای از خود نشان داد و شبی هزار رکعت
نماز شب و مستحبی خواند، خداوند به او
پاداش عظیم و
خیر فوق‌العاده می‌بخشد. پس در «میدان تکلیف» وقتی پای عموم بشر به میان می‌آید، خداوند در یک قاعده کلی، کسی را تکلیف به «مالایطاق» (و حتّی «بمالایطاق») نکرده است و حکمی که موجب عسر و حرج باشد، در
اسلام نفی شده است. پس قرآن مجید یک حقیقت عقلی و همه‌پسند را تأیید می‌کند که وظایف و تکالیف الهی هیچ‌گاه بالاتر از میزان قدرت و توانایی افراد نیست، و در میدان تکلیف خداوند از درِ «یُسر و آسانی» با بندگان خود برخورد کرده و جلوی هر نوع عذرتراشی و بهانه‌سازی را گرفته است. بدیهی است یک قانون‌گذار حکیم و دادگر نمی‌تواند غیر از این قانون وضع کند. هیچ‌گاه احکام شرعی از احکام عقلی و فرمان فرد جدا نمی‌گردد، و این دو در همه مراحل دوش به دوش یک‌دیگر پیش می‌روند.
پس طبق
حدیث پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ
دین اسلام و شریعت، دین سهل و آسانی است. و در میدان تکلیف همه چیز در طاقت و استطاعت مکلفین است.
بنابراین باید گفت: بحث «اطاقه» در قرآن، بحث تکلیف شرعی، پاداش یا
عذاب،
بهشت و
جهنم است. در این صورت خداوند نه‌تنها، از بنده خودش تکلیف «بما لایطاق» نمی‌خواهد، تکلیف «بمایطاق» هم نمی‌خواهد و در این جهت دین خداوند آسان است و مبنای آن «یُسر» است نه «عُسر». اما
امتحان الهی، بحث از کشف استعدادهاست. آزمایش خداوند تعیین وزن نیست، افزایش دادن وزن است. خداوند به طرق مختلف، بندگان خودش را امتحان می‌کند و همان‌گونه که فولاد را برای استحکام بیش‌تر در کوره می‌گدازند تا به اصطلاح آب‌دیده شود، آدمی را نیز در کوره حوادث سخت پرورش می‌دهند تا مقاوم گردد.
آزمایش الهی به نسبت افراد مختلف است؛ ولی «اطاقه» و بحث تکلیف شرعی چنین نیست.
۱. سید محمدحسین،
المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ ۳، ۱۳۶۷، ج ۲، ص ۴۷۳.
۲. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران،
تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۲، ص۲۹۴.
سایت اندیشه قم.
