غرور ناشی از نیکوکاری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: غرور، خودبزرگ‌بینی، نیکوکاری.
پرسش: وقتی کار نیکی انجام می‌دهم، حالت غرور به من دست می‌دهد و کار خود را بزرگ می‌بینم، در این مواقع چه کار کنم؟
پاسخ: غرور نه‌تنها بزرگی و
عزت نیست، بلکه صفت ناپسندی با منشأ نادانی و خیالات واهی است که در مقابل صفات کمالی مانند مباهات،
تواضع و
فروتنی قرار می‌گیرد.
شخص مغرور برخلاف موازین اخلاقی، خود را از همه کس و همه چیز بالاتر می‌پندارد و کاملاً فراموش می کند که او هم مانند سایر بندگان الهی وظایف و مسئولیت‌هایی دارد که باید به نحو شایسته‌ای آن‌ها را به انجام برساند؛ اما در مباهات نه‌تنها غروری در کار نیست، بلکه انسان وظیفه‌شناس خرسند و مسرور است از اینکه به مسئولیت‌هایش به نحو شایسته پرداخته و آن‌ها را به انجام رسانده است.
جهت تبلور هر چه بیشتر صفت مباهات و جایگزین کردن آن با غرور کاذب باید هر چه بیشتر در شناسایی صفات مثبت و منفی خود در راستای وظیفه‌شناسی و مسئولیت‌پذیری کوشا باشیم؛ چراکه منشأ غرور، نادانی و
جهل است؛ همان‌گونه که در حدیثى از
پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) علت غرور، جهل و نادانی بیان شده است؛ لذا در سایه آگاهی بخشیدن به انسان با تكیه بر مسئولیت‌پذیری، غرور و غفلت انسان مغرور درهم خواهد شکست و به تدریج مباهات در سایه انجام صحیح وظایف، جایگزین آن خواهد شد در واقع این شناخت مسئولیت‌هاست که به ما قدرت می‌بخشد، قدرتی كه با صفات مثبتی (مانند مباهات) به
جنگ صفات منفی (مانند غرور) رفته و با تقویت مسئولیت‌پذیری مثبت خود، آن‌ها را از بین ببریم که این بهترین راه برای برطرف کردن موانع
رشد و تعالی انسان است.
شناسایی صفات مثبت و منفی خود و
خودشناسی، گام ارزنده‌ای در جهت
خودسازی است و در واقع چنین باید گفت که این
شناخت به ما قدرت می‌بخشد، قدرتی که با صفات مثبت وجودی‌مان به
جنگ صفات منفی برویم و با تقویت ابعاد مثبت خود آن‌ها را از بین ببریم.
جست‌وجو درباره موانع رشد نیز خود گام دیگری در جهت
رشد است.
برای برطرف ساختن این غرور به موارد ذیل توجه شود.
غرور منفی از
جهل ناشی می‌شود
که در آن انسان فریفته شهوات و
شیطان می‌شود. اغلب انسان‌ها به خود گمان نیک و خوب دارند و
اعمال و افکار خود را درست می‌پندارند و این کار باعث
خودخواهی، غرور و خودپسندی آن‌ها می‌گردد و خود را به هر کسی ترجیح و برتری می‌دهند. وقتی
انسان در خودشناسی دقیق نباشد، به این حالت (غرور) دچار می‌شود؛ یعنی فرد به جای اینکه در کنار اعمال، صفات و استعدادهای مثبت خود، کارها و استعدادهای منفی را نیز ببیند، تنها به صفات و اعمال خود فکر می‌کند؛ این باعث
غفلت و
غرور او می‌گردد.
غرور مثبت (مباهات): غرور مثبت از
علم ناشی می‌شود و آن وقتی است که انسان احساس کند به وظیفه و
تکلیف خود به نحو احسن
عمل کرده است و در این مسیر شیطان و
هوای نفس نتوانسته خدشه‌ای به
اخلاص عمل او وارد سازد. این حالت همراه با
خضوع و احترام به دیگران است و انسان را دچار خودپسندی و
عجب نمی‌کند اگر هم به خود آفرین می‌گوید، به دلیل موفقیت در
مبارزه با نفس است.
در خودشناسی و شناسایی اعمال و صفات مثبت و منفی خود دقیق باشیم. آن‌ها را روی کاغذ آورده و در دو جدول جداگانه بنویسیم و آن‌ها را در کنار هم دیگر ببینیم. هرگاه متوجه شدیم که اعمال و افکار یا صفات خوب و مثبت حالت غرور و خودپسندی و
تکبر در ما ایجاد می‌کند، تمرکز خود را به صفات، اعمال بد و منفی متمرکز کنیم.
اعتدال در این امر شایسته است تا باعث رشد شود. عدم اعتدال در اینجا مساوی است با
انحراف (غرور به علت تمرکز افراطی بر صفات مثبت و یاس و ناامیدی به دلیل تمرکز افراطی بر صفات منفی و یاس از اصلاح).
به حقیقت غرور توجه شود غروری که باعث خودبرتربینی، خودپسندی و تکبر می‌گردد ما را یک گام از مسیر
کمال باز می‌دارد؛ پس هر لحظه که احساس غرور کردیم تمرکز خود را از آن اعمال
خیر، تغییر دهیم مثلاً بگوییم:
أ. با این
سن کارهای خیرم نسبت به اعمال بدم ناچیز است.
ب. در برابر نعمت‌های خدا این کار خیر ناچیز است و چه‌قدر من در برابر این همه
نعمت ناسپاس بوده‌ام که تا به حال نتوانسته‌ام شکرگزار نعمت (
هدایت، جسم و
روح سالم، نعمت‌های دنیوی،
پدر و مادر و...) باشم.
این جمله از بزرگان است که می‌فرمایند: من آن‌چنان که تو (ای خدا! ) سزاوار
عبادت بودی، تو را نپرستیده‌ایم (ما عَبَدناک حق عبادتک و ما عرفناک حق معرفتک) و آن‌گونه که سزاوار شناسایی بوده‌ای نشناخته‌ایم.
ج. به حقوق و وظایفی که داریم توجه کنیم: وظیفه عبادت، کمک به دیگران، احترام به پدر و مادر و ... .
راه‌های نرفته را در نظر بگیریم و متوجه باشیم که کار نیک ما یک قدم از هزار قدم نرفته است. با خود بگوییم: «از کجا معلوم مورد قبول باشد» و
دعا کنیم که مورد قبول واقع گردد. گاهی شیطان به کار نیک
انسان چشم می‌دوزد و گاهی قبل از عمل نیک مانع انجام آن می‌شود. با خود فکر کنیم چقدر بد است که پس از سختی انجام کار نیک شیطان و هوای نفس آن را با غرور و خودپسندی فاسد کند؛ پس گنج عمل نیک خود را باید از دزدان (شیطان و نفس) محفوظ بداریم. توجه داشته باشیم شیطان بیشتر در این موقع (عمل نیک) سرمایه‌گذاری می‌کند؛ چون بیشتر می‌ترسد که کار به نتیجه برسد و همتش را بر خراب کردن آن می‌گذارد. در همه کارها از شر شیطان به خدا پناه ببریم.
حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «
مؤمن دائماً در حال ذکر است». این امر باعث می‌شود که انسان دائماً در حال توجه باشد. ما می‌توانیم با حفظ حالت توجه و غفلت‌زدایی (
مطالعه، دعا، شنیدن
نصیحت و سخنرانی، توسل به اهل بیت) از حالت غرور دوری کنیم و حتی انجام اعمال خوب خود را مدیون خدا باشیم. اوست که به ما
قدرت و توفیق داد که کار نیک انجام دهیم و همین نیز نیاز به
شکر دارد.
این ابیات از
سعدی برای چنین حالی خوب و کارساز به نظر می‌رسند:
بنده همان به که ز تقصیر خویش عذر به درگاه خدای آورد
ور نــه سـزاوار خداونــدیــش ••• کس نتواند که به جای آورد
از دسـت و
زبان کـه بـر آیــد ••• کز عهده شکرش بدر آید
اگر در مورد
عرفا و بزرگان مطالعه شود، قطعاً رشد عرفانی و معنوی آن‌ها و اعمال نیک و اثرات جاوید آن‌ها باعث می‌گردد که خود را در مقایسه با آن‌ها کوچک ببینیم و انگیزه بیشتری پیدا کنیم که اعمال بیشتری با
اخلاص فراوان انجام دهیم.
۱. محمدعلی سادات، اخلاق اسلامی، انتشارات سمت.
۲. شیخ عباس قمی، خلاصه معراج السعادة، نشر مؤسسه در راه حق.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «غرور ناشی از نیکوکاری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۱۳.
