علمای امت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: علمای امت.
پرسش: حدیث «عُلَماءُ اُمّتی کانْبیآءِ بنی‌اِسرائیل» که از حضرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده، آیا حدیثی صحیح است؟ اگر درست می‌باشد، منظور از علمای امت چیست؟
پاسخ:
«عُلَماءُ اُمّتی کانْبیآءِ بنی‌اِسرائیل؛ علمای امت من مانند انبیای
بنی‌اسرائیل هستند (نه این‌که از آنان برتر باشند)».
تمام منابع روایی مانند «عوالی اللئالی»،
بحارالانوار،
مستدرک الوسایل،
تحریر الاحکام
و... این
حدیث را به صورت مرسل
از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) نقل کرده‌اند و فاقد وسایط سندی می‌باشد و این نوع مراسیل
حجت نیستند.
برای حل مشکل سند، شاید بتوان از احادیث مشابه آن استفاده کرد که در بحث دوم خواهد آمد.
حدیثی است که شخصی که خود حدیث را از پیغمبر یا
امام نشنیده، بدون وساطتِ صحابی از
معصوم نقل کند.
ترجمه حدیث این است که: «
دانشمندان امت من مانند پیامبران بنی‌اسرائیل هستند». در این عبارت سهل و روان، از نظر دلالت مشکلی ندارد.
مراد از «علمای امت» کیان‌اند؟ دیدگاه‌هایی ارائه شده است که به دو دیدگاه اشاره می‌شود:
منظور از «علمای امت»
ائمه معصومان (علیهم‌السلام) می‌باشند. به دو دلیل:
یکی به دلیل عمومیت در تشبیه. (ارکان تشبیه در این حدیث عبارت‌اند از: «علماء امتی» مشبّه، «کانبیاء بنی‌اسرائیل» مشبه‌به، کاف از اداة تشبیه و وجه شبه هم عبارت است از جهاتی که گفته شد؛ مانند:
عصمت،
ولایت تکوینی و
تشریعی، اخذ معارف از ناحیه
خداوند متعال و...که مشترک بین انبیاء و علمای امت است.) زیرا تمام صفات و ویژگی‌های مخصوص به پیامبران بنی‌اسرائیل مانند عصمت، ولایت تکوینی و تشریعی، اجرای احکام و
تبلیغ دین مبین اسلام، و
علوم لدنی و اخذ معارف از ناحیه حق تعالی، تشکیل
حکومت و... در ائمه معصومین (علیهم‌السلام) هم وجود دارد، مگر در مسئله
وحی (تشریعی)؛ زیرا به ائمه (علیهم‌السلام) وحی (تشریعی) نمی‌شد و به دلیل اقتضا می‌توان فقط همین مورد را استثنا کرد؛ ولی در تمام جهات دیگر که عرض شد، ائمه معصومین (علیهم‌السلام) مثل
انبیا هستند.
دلیل دوم بر این‌که منظور از «علمای امت» ائمه معصومین (علیهم‌السلام) باشند، احادیثی است که می‌رساند؛ ائمه (علیهم‌السلام) علما هستند و به آن‌ها اطلاق علما شده است و خود را علما معرفی کرده‌اند؛ مانند این
حدیث شریف:
از
امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است: «یَغدوُا الناسُ علی ثلاثةِ اصنافٍ عالمٍ و مُتَعَلِّمٍ و غُثاءٍ، فَنَحْنُ العُلَماءُ وشیعَتُنا المتعلِّمون و سائرُ النّاسِ غُثآءٌ».
(مردم به سه دسته شدند: دانشمند و دانش‌جو و خاشاک، ما دانشمندانیم و
شیعیان ما دانش‌جویان و مردم دیگر خاشک روی
آب).
در
بحارالانوار آمده است که: در بسیاری از روایات، از علما تعبیر به ائمه
معصومین (علیهم‌السلام) شده‌اند.
و در آن‌جا بابی دارد تحت این عنوان: «باب انهم (علیهم‌السلام) العلماء فی القرآن و شیعتهم اولوا الالباب».
یا در
بصائر الدرجات روایتی دارد که [حضرت علی|حضرت علی (علیه‌السلام)]] را عالم این امت معرفی کرده است:
عن ابی‌جعفر (علیه‌السلام) قال علیٌّ (علیه‌السلام) عالم هذه الامة.
و در ذیل
آیه «انّما یخشی الله مِنْ عِباده العُلماء» ُ
(از میان بندگان خدا، تنها
دانشمندان از او می‌ترسند)، در سفینة البحار
و
تفسیر برهان آمده است که: منظور
علی (علیه‌السلام) است.
بنابراین از جهت قواعد علمی و از جهت نقل
اطلاق علما بر ائمه معصومین (علیه‌السلام) سزاوار است بگوییم که: منظور از «علمای امت» ائمه معصومین (علیهم‌السلام) می‌باشند.
ب. منظور از «علمای امت»، دانشمندان و فقیهان امت اسلامی باشند. این احتمال را از عمومیت
حدیث گرفته‌اند. در اثبات «
ولایت فقیه» از این دست احادیث و مشابه آن استفاده کرده‌اند.
بر پایه توضیحات بالا، قدر متیقن از علما در این حدیث، ائمه معصومین (علیهم‌السلام) می‌باشند و به دلیل عمومیت حدیث ـ که علمای شیعه هم جانشینان [ائمه [|ائمه (علیهم‌السلام)]] می‌باشند و همان وظایف را باید انجام بدهند و بعد از ائمه معصومین (علیهم‌السلام) با شرایط خاص خودش ـ از مصادیق این حدیث می‌باشند؛ اما نه در عرض ائمه (علیهم‌السلام) بلکه به عنوان نایب عام آن‌ها و در طول نیابت آن‌ها مثل انبیای بنی‌اسرائیل هستند.
اکنون به دو نکته اشاره می‌کنیم:
به این نکته باید توجه داشت که منظور از این تشبیه، در کیفیت و مراتب است که بین علمای امت و انبیای بنی‌اسرائیل وجود دارد؛ مانند
ولایت و علوم لدنی؛ نه در کمیت و‌اندازه و درجات؛ یعنی ائمه معصومین (علیهم‌السلام) همان عصمت، همان
امامت و همان علوم لدنی را که انبیای بنی‌اسرائیل داشته‌اند، دارا هستند؛ اما از جهت درجه، مراتب و افضلیت، در همان موضوعات ممکن است مقام افضل و بالاتر را داشته باشند یا علمای
شیعه همان مقام مرابطون و مرزداری عقاید حقه و همان مبارزه با
شرک و همان اجرای احکام الهی و همان برنامه تشکیل
حکومت الهی و خلاصه همان مقام اخذ معارف الهی و
تبلیغ آن را که در انبیای بنی‌اسرائیل بود، دارند؛ ولی در مقام کمیت، مقام ائمه افضل است که در
روایت آمده: «علماء امتی افضل من انبیاء بنی‌اسرائیل»
و
شیخ مفید فرموده است: «گروهی بر این عقیده‌اند که ائمه اطهار (علیهم‌السلام) افضل و برتر از تمام انبیا و رسل به غیر از حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) هستند»
و این نظر را پسندیده است و مرحوم
مجلسی در بحار بابی دارد بنام «باب انهم (علیهم‌السلام) اعلم من الانبیاء (علیهم‌السلام)».
گرچه گفته شد که
سند این
حدیث مرسل است و از ضعف سندی برخوردار است، ولی از آن‌جایی که علما و بزرگان از این‌گونه
روایت در ادله
ولایت فقیه استفاده کردند،
عمل علما، ضعف
سند را جبران نموده است.
۱. اوائل المقالات، شیخ مفید، ص۱۷۸.
۲. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۲۶، ص۱۹۴.
۳. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۸، ص۷.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «علمای امت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۲/۱۴.
