شیخ مفید
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: محمدبن محمدبن نعمان، شیخ مفید، تولد، تالیفات، ارتباط با
امام زمان.
پرسش: شیخ مفید چه کسی بود؟
پاسخ: شیخ مفید یکی از علمای بزرگ
شیعه دوازده امامی است.
محمدبن محمدبن نعمان معروف به شیخ مفید در یازدهم
ذیقعده ۳۳۶ قمری
در عکبرای
بغداد دیده به
جهان گشود. از آنجا که پدر وی مردی
پارسا و
مذهبی بود و به
تعلیم و تربیت شاگردان مشغول بود شیخ مفید را «ابن المعلم» نیز گفته اند. دو لقب «عکبری» و «بغدادی» نیز از القاب وی می باشند.
فراست و
تیزهوشی او خبر از گذشته‌ای پاک از خاندانش و آینده ای خوش و روشن در بغداد و جهان
اسلام می‌داد.
محمد همراه پدر به
بغداد رفت و در آنجا که مهد علم بود، شروع به تحصیل کرد. آنچنان شور و عشق فراوانی به
تحصیل علم داشت که همه استادان به
هوش فراوان وی پی بردند. کار به جائی رسید که در پنج سالگی برای او از «ابن ابی الیاس»
اجازه روایت گرفته‌اند
و در حالی که هفت
سال و چند
ماه داشت از «ابن سماک» نقل
روایت کرده است
شیخ مفید از محضر بیش از هفتاد نفر از بزرگان علمی، بهره وافری برد. از جمله از محضر
مظفر بن محمد،
ابویاسر و
ابن جنید اسکافی، «
کلام و
عقاید» آموخت و از درس
حسین بن علی بصری و
علی بن عیسی رماخی بهره جست. «
فقه» را نزد
جعفر بن محمد بن قولویه فرا گرفت و از محضر
ادیب و
مورخ چیره دست
محمد بن عمران مرزبانی «
علم روایت» آموخت.
ابن حمزه طبری، ابن داود قمی، صفوان و شیخ صدوق دیگر اساتید «شیخ مفید» بودند.
در میان استادان وی عالمانی از شهرهای مختلف مانند
قم،
بلخ،
مراغه،
همدان، و شهر زور دیده می‌شوند.
از زمان درگذشت
پیامبر(ص) به غیر از دوران
امام علی(ع)،
امام باقر(ع) و
امام صادق(ع)،
شیعیان وضع ناگوار و موقعیت تاثر آوری داشتند. در
دولت بنی امیه و
بنی عباس نیز سعی می‌شد که از نفوذ
امامان جلوگیری شود و رابطه آنها با مردم و شیعیان قطع شود. به همین جهت در سراسر ممالک اسلامی از
آفریقا و اسپانیای آن روز گرفته تا
مصر و
روم شرقی و سرحد
چین که همه در تحت نفوذ
خلفای اموی و عباسی قرار داشت،
شیعه در محدودیت به سر می‌برد و تقریبا از هر گونه آزادی عمل و
عقیده و ابراز وجود ممنوع بود.
از اواسط قرن چهارم هجری شیعیان به میزان قابل ملاحظه‌ای از آزادی نسبی برخوردار شدند؛ زیرا از یک طرف
خلفای فاطمی که
شیعه اسماعیلی بودند، در
مصر دولت نیرومندی تشکیل داده و از ابهت و جلال درباره
بغداد کاستند و از طرف دیگر
سیف الدوله همدانی و امرای آن
خاندان در شام
حکومت می‌کردند و شیعه بودند و از جانب دیگر در مشرق و جنوب شرق و شمال
ایران نیز
غوریان و
صفاریان و
طاهریان و کمی قبل از آنها حکمرانان علوی مازندران، پرچم استقلال برافراشتند. و از همه مهمتر ظهور دولت مقتدر «آل بویه» بود که از شیعیان به شمار می‌آمدند. عضد الدوله دیلمی که از سلاطین مقتدر این دودمان است، اقتدارش از سواحل
دریای عمان تا
شام و مصر گسترش یافته بود. وی در احترام و حمایت شیعیان کوشا بود و در واقع خلافت بنی عباس در دست او بازیچه‌ای بیش نبود. این عوامل دست به هم داد و موجب گردید که شیعیان با آزادی عمل بیشتری فعالیت های خویش را ادامه دهند. علمای شیعه با تأسیس حوزه‌های علمی به نشر معارف و حقایق
اهل بیت عصمت و طهارت پرداختند. مسافرت‌های ثقة الاسلام کلینی و شیخ صدوق دو پیشوای بزرگ شیعه به بغداد و اقامت آنها در آن شهر که مرکز خلافت و علمای عامه بود و اهمیتی که میان آنان کسب کردند، همه از آزادی نسبی و موقعیت آن عصر حکایت می‌کند.
در عصر شیخ مفید که در واقع دوره اقتدار
آل بویه بود، شیعیان از آزادی و احترام بیشتری برخوردار گردیدند. وجود
فقیه عالی مقامی چون شیخ مفید در میان آنان اعتبار آنها را بالا برد و پیش از پیش نزد دوست و
دشمن بر احترام آنان افزود. شیخ در محلۀ «کرخ» بغداد که مرکز شیعیان بود، می‌زیست و مسجد معروف «
براثا» در آن محله که تا کنون هم باقی است، و زیارتگاه شیعیان است، محل فعالیت های علمی و فرهنگی شیخ مفید بود.
شیخ الطایفه «رجال باب» کسانی که از ائمه علیهم السلام روایت نکرده‌اند « در باب محمد» طبق معمول به اختصار از استاد عالیقدرش شیخ مفید بدین گونه نام می‌برد.
شیخ طوسی در مورد استادش چنین می نویسد: «محمد بن محمد بن نعمان، دانشمندی بزرگ و موثق است»
وی همچنین در کتاب فهرست خود چنین آورده است: محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله مفید معروف به «ابن معلم» از متکلمان (علمای عقاید و مذاهب) طایفه امامیه است. در زمان او ریاست علمی و دینی
شیعه به وی منتهی گشت. در
علم فقه و
کلام بر هر کس مقدم، فکرش عالی، ذهنش دقیق، ودانشمندی حاضر جواب بود. نزدیک دویست جلد کتاب بزرگ و کوچک دارد و فهرست کتابهایش مشهور است
نجاشی دیگر شاگرد نامیش در
کتاب رجال خود پس از ذکر نام و نسب او تا«
یعقوب بن قحطان» جد
اعراب قحطانی چنین می‌نویسد: «وی
استاد ما رضی الله عنه است. جایگاه والای او در فقه و کلام و
روایت و وثاقت و
دانش مشهورتر از آنست که وصف شود.
ابن شهر آشوب از وی چنین یاد می‌کند: «شیخ مفید، ابوعبدالله محمد بن نعمان حارثی بغدادی عکبری»، شاگرد ابوجعفر ابن قولویه و ابوالقاسم علی بن محمد رفاء و علی بن ابی الجیش بلخی بود. حضرت صاحب الزمان صلوات الله علیه او را ملقب به «شیخ مفید» نمود و من علت آن را در کتاب «
مناقب آل ابی طالب» ذکر کرده‌ام. او مؤلف حدود دویست
کتاب بزرگ و کوچک است.
علامه حلی از این دانشمند عظیم الشأن سخن گستر، بهتر و روشن سخن گفته و می‌نویسد: «محمد بن محمد بن نعمان مکنی به «ابوعبدالله» و ملقب به مفید است. مفید معروف به «ابن المعلم» بود و از بزرگترین مشایخ
شیعه و رئیس و استاد آنهاست. کلیه
دانشمندان ما که بعد از وی آمده‌اند، از دانش او استفاده نموده‌اند. فضل و دانش او در فقه و کلام و حریت مشهورتر از آنست که به وصف آید. او موثق ترین و داناترین علمای عصر خود بود.
شهید قاضی نور الله شوشتری، پس از ذکر نام آن بزرگ مرد
علم و
دین در کتاب نفیس فارسی خود «
مجالس المومنین» سخن مفصل خود پیرامون شخصیت او را بدین گونه آغاز می‌کند: «افادت پناهی که
عقل مستفاد از قوت قد سیدی او مستفیذ، و فکر ملک پیمای او با ملا علی در گفت و شنید بود. مجتهدی قدسی ضمیر و متکلمی تحریر، شاهبازی تیز آهنگ، و بدیهه پردازی فیروز چنگ،
اشاعره از سطوت مناظرۀ او در کنج
اعتدال و....
شیخ مفید دانشمندی ذوفنون و بلند آوازه ای بود که در نظر علمای بزرگ
اهل سنت نیز شخصیتی عالم و برجسته محسوب می شد. این ادعا از سخنان خوب و بد آنان به خوبی پیداست.
ابن ندیم؛ که از معاصران
شیخ مفید بوده و مانند او در
بغداد می‌زیسته در فهرست خود نوشته است: «ابن المعلم- ابوعبدالله» ریاست متکلمین شیعه در عصر ما به وی رسیده است. او در علم کلام (عقاید و مذاهب) به روش مذهب شیعه بر همه کس پیشی دارد. دانشمندی
باهوش و بافراست است، از کتابهای او دریافتم که دانشمندی عالیقدر است.
او در جای دیگر می‌نویسد: (ابن المعلم- ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان) ریاست وی بر اصحاب خود از شیعه امامیه در فقه و کلام و آثار، در زمان ما به وی منتهی گشته است.
ابن جوزی؛ دانشمند مشهوری که او نیز هم عصر شیخ مفید بوده است و در بیان وقایع سال ۴۱۳ هـ می‌نویسد: «محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله معروف به ابن معلم، پیشوای شیعه امامیه و دانشمند آنها بود، و کتابهای زیادی بر اساس مذهب آنان تصنیف کرده است. سید مرتضی از جمله شاگردان اوست. ابن معلم، مجلس مناظره‌ای در خانه‌اش واقع در «درب رماح» منعقد ساخته بود که در آن عموم دانشمندان گرد می‌آمدند. او در نزد امرای اطراف که متمایل به مذهب وی بودند، مقامی عالی داشت
شیخ طبرسی در کتاب «
احتجاج» سه
توقیع (نامه) از حضرت «
ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف» نقل کرده که به افتخار شیخ مفید صادر گشته و حضرت او را مشمول عنایات خاص و الطاف مخصوص خود قرار داده است.
در ظرف سه سال توقیع از
ناحیه امام زمان (عج) به او رسید که امام در خطابهایش به او چنین می‌فرمایند:
«سلام علیک ایها العبد الصالح الناصر للحق الداعی الیه»
«سلام بر تو ای بنده شایسته خدا و ای یاری دهنده
حق و
دعوت کننده به سوی آن»
جالب اینجاست که در زمان
غیبت کبری هیچ توقیعی از
ناحیه مقدسه نرسیده است، مگر برای شیخ مفید و
شیخ اسدالله کاظمینی رحمة الله تعالی.
شیخ مفید از چهره‌های بسیار درخشان
شیعه در جهان
اسلام است که دارای آثار گران بهائی در زمینه های مختلف می باشد.
ابوعلی جعفر، داماد شیخ مفید نقل می‌کند که مفید شب‌ها مختصر می‌خوابید. اکثر وقت‌ها را به
نماز یا
تلاوت قرآن یا
مطالعه می‌گذرانید. آثار شیخ مفید متجاوز از دویست تالیف می‌باشد. به گفته «
ذهبی» دانشمند متعصب و معروف
سنی، تالیفات شیخ «تصانیف بدیعه و کثیره» است. به نقل شاگردش
شیخ طوسی، تالیفات شیخ، نزدیک دویست جلد می‌باشد.
شیخ طوسی در کتاب «فهرست» بیست کتاب او را نام برده است که از جمله آنها «
مقنعه» و «ارکان» در فقه، رساله‌ای در فقه که برای فرزندش نوشته،
کتاب ارشاد و کتاب ایضاح در
امامت، کتاب نقص ابن عباد در امامت، کتاب «منیر در امامت»، مسائل صاغانیه و
امالی شیخ مفید و...
این کتاب (امالی) که مهمترین اثر حدیثی بر جای مانده از مفید به شمار می رود، حاوی چندین حدیث از
پیامبر اعظم (ص) و ائمه معصومین (علیهم السلام) است. امالی جمع املائ بوده و به کتاب حدیثی اطلاق می شود که شیخ حدیث، در مجالس متعدد آن را املاء فرموده باشد و از این رو آن را مجالس نیز می نامند.
نجاشی شاگرد شیخ مفید، ۱۷۵ کتاب شیخ مفید را نام برده و ابن شهر آشوب ۵۲ کتاب او را نام می‌برد.
علامه مجلسی نیز در مقدمه
بحار الانوار صد کتاب از شیخ را ذکر کرده است.
به روایت شیخ طوسی، «شیخ مفید در سال ۴۱۳ آخر
ماه رمضان در سن ۷۵ سالگی وفات یافت.
و شریف مرتضی ابوالقاسم علی بن الحسین (سید مرتضی) در میدان «اشنان» بر وی نمازگزارد.
میدان «اشنان» با همه وسعتی که داشت از کثرت
جمعیت تنگ بود. شیخ رادر خانه‌اش
دفن کردند و چند
سال بعد به «مقابر قریش» جنب مرقد
حضرت امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) منتقل ساختند.
سایت پژوهه.
