عصمت ائمه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

پرسش: چرا امام باید معصوم باشد؟
نمایه: عصمت، عصمت ائمه، عصمت امام، معصوم
پاسخ :

---

عصمت در لغت به معناى امساک و منع است. ابن فارس مى گوید:
واژه ى عَصَم در لغت به معناى امساک و منع است و در اصطلاح، نوعى مصونیت است که با وجود آن انسان دچار گناه و لغزش نمى شود. علامه طباطبایی مى گوید: عصمت نوعى علم و دانش است که صاحبش را از گناه و خطا باز مى دارد.

---

برای عصمت امام دلایل مختلفی اقامه شده است که به اهم آن ها اشاره می نماییم.

۲.۱ - دلیل عقلى

امامت مقام و منصبى است که خداوند تعالى به امام ارزانى داشته است. امام شخصیتى است که به غیر از دریافت و ابلاغ وحی، از تمام شئون پیامبر(صلى الله علیه وآله) برخوردار است و بدین روى مقام امامت از عصمت انفکاک ناپذیر است؛ زیرا «مقام امامت، آن گونه که از کتاب و سنت بر مى آید، در رهبری سیاسی جامعه ی اسلامی خلاصه نمى شود، بلکه دنباله ى نبوت و کامل کننده ى رسالت است. چنین تصویرى از مسئله، پیامبر و امام را در کنار هم مى نشاند و دلایل عقلی عصمت را به قلمرو امامت نیز مى کشاند. با این تفاوت که در این جا، به جاى ابلاغ وحی، از تبیین معارف وحیانی سخن مى رود.»
متکلمان و دانشمندان برجسته شیعه براى اثبات و لزوم عصمت امام به دلایلى تمسک جسته اند که به برخى از آنها اشاره مى شود:

۲.۱.۱ - برهان امتناع تسلسل

بر مبناى این برهان، امام باید معصوم باشد؛ چرا که «اگر امام معصوم نباشد باید امام دیگرى باشد تا او را به راه صواب هدایت و خطاى او را اصلاح کند؛ پس آن امام دیگر، امام و معصوم است؛ اگر او هم معصوم نباشد، امام سوم لازم است و هکذا؛ و چون تسلسل محال است، باید به معصوم منتهى شود؛ پس امام باید معصوم باشد.
علامه حلی در شرح تجرید الاعتقاد مى گوید:
اگر امام معصوم نباشد، تسلسل لازم مى آید و تسلسل باطل است (تالی)؛ پس معصوم نبودن امام نیز باطل است (مقدّم).
بیان ملازمه این است که مقتضی وجوب نصب امام عبارت است از امکان خطا و اشتباه مکلفان؛ پس اگر همین مقتضى در حق امام نیز ثابت باشد، او نیز نیاز به امام دیگرى دارد که در این صورت تسلسل پیش مى آید؛ بنابراین باید به امامى منتهى شود که او از خطا و اشتباه و گناه مصون است و او امام واقعى است.

۲.۱.۲ - برهان حفظ شریعت

آیین پاک و شریعت ناب محمدى(صلى الله علیه وآله) براى زمان محدودى نیامده، بلکه تا روز قیامت ضامن سعادت و رستگاری پیروان و رهروان خود است؛ بنابراین حفظ این آیین واجب است. از سوى دیگر، پاسدارى از شریعت در صورتى امکان پذیر است که حافظ و نگهبان و پاسدار آن، شرایط لازم و کافى براى حفظ آن را داشته باشد؛ یعنى کسى که مسئولیت حفظ شریعت را به عهده دارد، باید بتواند شریعت را بدون کم ترین تغییر و تحریف حفظ نماید و براى مکلفان بیان کند. بدین روى مى توان گفت:
۱. شریعتى که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آورده است بر عموم مکلفان تا روز قیامت واجب است؛ پس پیوسته به حافظى نیاز دارد که بدون هرگونه تغییر و تحریفى آن را براى مکلفان بازگوید؛ زیرا در غیر این صورت، تکلیف به ما لا یطاق لازم خواهد آمد.
۲. آن ناقل و حافظ باید معصوم باشد؛ زیرا در غیر این صورت احتمال تغییر و تحریف در شریعت وجود دارد؛ بنابراین براى مصون ماندن آن از تغییر و تحریف، چاره اى جز این نیست که حافظ آن مصون از هر خطا و گناه و اشتباه باشد و او کسى جز معصوم نیست.
به تعبیر علامه شعرانی:
امام حافظ شرع است؛ اگر معصوم نباشد چگونه حفظ شرع کند؟ شرع را کسى باید حفظ کند که به دو صفت، متصف باشد: یکى این که همه ى اسرار شرع را نیک بداند، به راه یقینى، نه از طریق ظنی و دیگر آن که هواى خویش را در حفظ شرع به کار نبندد و احتمال چنین امور در وى داده نشود؛ و آن غیر معصوم نباشد.

۲.۲ - دلیل نقلى

دلایل نقلی متعددى از آیات و روایات براى لزوم عصمت امام وجود دارد که به برخى از آنها اشاره مى کنیم:

۲.۲.۱ - آیه ى اولى الامر

خداوند تعالى مى فرماید:
(أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ)؛ از خدا و رسول و اولی الامر اطاعت کنید.
آیه ى شریفه بدون هیچ گونه قید و شرطى بر وجوب اطاعت از اولی الامر دلالت مى کند و در آیات دیگر هم چیزى که مدلول این آیه را مقید کند وجود ندارد.
(أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ...)، معنایش این نیست که اولی الامر را در جایى که معصیت نکنند و تا به خطایشان واقف نشدید اطاعت کنید و هرگاه خطایى دیدید آن را با قرآن و سنت پیغمبر(صلى الله علیه وآله) راست نمایید.
به ویژه این که خداوند قیدهاى واضح تر از این را که به مراتب پایین تر از اطاعت مفترضه ى امام است بیان فرموده است؛ مثل:
(وَ وَصَّینَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداک لِتُشْرِک بِی ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما)؛ به انسان نسبت به نیکی به پدر و مادر سفارش کردیم و اگر آنان تلاش کردند تا به آنچه علم ندارى به من شرک بورزى، از آنان اطاعت نکن.
پس چرا در این آیه که اساس دین و ریشه ى تمام خوشبختی هاى انسانى است، چیزى از این قیود را ذکر نکرده است؟ با این که در آن بین رسول و اولی الامر جمع کرده و براى هر دو یک اطاعت خواسته است. براى رسول که امر به معصیت خدا یا اشتباه در حکم محال است؛ و اگر در اولی الامر محال نبود، چاره اى نبود جز آن که قید آن را ذکر نماید و (چون قید ذکر نشده) پس آیه مطلق است و لازمه اش آن است که در اولى الامر هم قایل به عصمت شویم.»
هم چنین خداوند تعالى در آیه ى شریفه به طور مطلق و بدون مقید کردن به چیزى، امر به اطاعت اولی الامر کرده است. از سوى دیگر، هیچ گاه خداوند کفر و عصیان را براى بندگانش نمى پسندد، حتى اگر به نحو اطاعت از شخص دیگرى باشد؛ بر این مبنا، اطاعت از اولی الامر، در صورتى که به عصیان امر کنند، حرام است؛ در نتیجه، مقتضاى جمع بین این دو امر این است که اولی الامر، که اطاعتشان به طور مطلق واجب است، تنها معصومان(علیهم السلام)هستند که مطلقاً هیچ معصیتی از آنان صادر نمى شود.
تطبیق اولی الامر بر ائمه(علیهم السلام)
طبق بیان پیامبر گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) مصادیق و افراد اولی الامر همان ائمه(علیهم السلام) هستند. ابن بابویه از جابر بن عبدالله انصاری روایت مى کند که وقتى آیه ى شریفه ى اولی الامر نازل شد، گفتم: یا رسول الله خدا و رسول را شناختیم، اولى الامر که خداوند اطاعتشان را همراه اطاعت تو قرار داده چه کسانى هستند؟ فرمود: جابر، آنان جانشینان من و پیشوای مسلمین اند. پس از من، اول ایشان علی بن ابی طالب است و پس از وى حسن و حسین و علی بن الحسین و فرزند على، محمد معروف در تورات به باقر، که تو وى را خواهى دید ـ وقتى او را دیدى سلام مرا به او برسان ـ و سپس صادق، جعفر بن محمد و بعد موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و بعد همنام و هم کنیه ى من که حجت خدا و بقیه الله او در روى زمین و نزد بندگان است و فرزند حسن بن على که خدا به دست وى مشرق و مغرب زمین را خواهد گشود... .

۲.۲.۲ - حدیث ثقلین

پیامبر گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله)فرمود:
من دو چیز گران بها در میان شما مى گذارم: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم؛ تا زمانى که به این دو تمسک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد. این دو از یکدیگر جدا نمى شوند تا کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.
در این حدیث، کتاب و عترت در کنار یکدیگر محور هدایت به شمار آمده اند و دیگر آن که در این روایت بر جدایى ناپذیرى قرآن و عترت تأکید شده است. اگر اهل بیت معصوم از گناه و خطا نبودند، پیروى از آنان همواره موجب هدایت نمى گردید و جدایى ناپذیرى آنان از قرآن، معناى روشنى نمى یافت.

---