برزخ، حیات برزخی و فشار قبر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: برزخ، حیات برزخی، فشار قبر، عذاب قبر، شهیدان.
پرسش: درباره برزخ، چگونگی حیات برزخی، و فشار قبر توضیح دهید؟ آیا عذاب قبر روحی است یا جسمی؟ عذاب قبر کسانی که در دریا غرق می‌شوند یا توسط درندگان از بین می‌روند چگونه است؟ آیا شهیدان عذاب قبر دارند؟
پاسخ: به عالمی که میان
عالم دنیا و
عالم آخرت قرار گرفته،
برزخ گفته می‌شود.
روح انسان پس از پایان
زندگی این
جهان در اجسام لطیفی قرار می‌گیرد، که نه به کلی مجرد است و نه مادی محض، و چون همانند عالم جسمانی است به آن «قالب مثالی» یا «
بدن مثالی» می‌گویند.
پس
عالم برزخ واقعیت دارد و در حقیقت
قبر همان عالم برزخ است، و چشنده و درک‌کننده عذاب
روح است. بنابراین روح انسان یا با
مرگ در باغ‌هایی از باغ
بهشت قرار می‌گیرد یا در گودالی از گودال‌های
جهنم. در برزخ یا جانش با این بدن برزخی متنعم است و یا جانش با آن
بدن برزخی معذب می‌شود؛ لذا اگر
کافر بداندیشی طعمه
طوفان دریا شود و در همان دل
دریا هم جسدش سرد شود، جانش در
آتش است. آتش برزخ، آتشی است که در درون طوفان دریا زبانه می‌کشد،
خداوند درباره
قوم نوح فرموده: «قوم نوح در اثر
فساد و تبهکاری دیرین غرق شدند و پس از غرق شدن با آتش سوختند».
بنابراین در صدق
عذاب و
فشار قبر نیاز نیست که مرده درون قبر خاکی قرار گیرد؛ بلکه در هر کجا جان از بدنش جدا شود، اگر اهل عذاب باشد، مورد عذاب قرار می‌گیرد؛ حتی روایاتی داریم که همان دریا، هوا و ... قبر او شده و فشار بر او وارد می‌گردد.
هم‌چنین جایگاه والای شهدا نزد خداوند چنان است که اگر
شهید خواه بدنش با گلوله‌های دشمن سوراخ سوراخ شود و روحش به سرایی جاویدان پرواز کند، یا طعمه امواج دریا گردد و غرق شود و یا توسط
کفار و دشمن در آتش دنیایی شربت
شهادت بنوشد، روحش در بوستان بهشتی سیر می‌برد و از لذت‌های آن بهره‌مند می‌شود و در قبر آسایش و
آرامش دارد.
واژه «
برزخ» در اصل به معنی چیزی است که در میان دو چیز حائل می‌شود، روی همین جهت به عالمی که میان
عالم دنیا و عالم آخرت قرار گرفته، برزخ گفته می‌شود.
مطابق آنچه از
آیات قرآن کریم و روایاتی که از رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و
ائمه اطهار (علیهم‌السلام) رسیده است، استفاده می‌شود که هیچ‌کس بلافاصله پس از
مرگ وارد صحنه
قیامت کبری نمی‌شود؛ زیرا قیامت کبری مقارن است با انقلاب‌ها و دگرگونی‌هایی که در همه موجودات زمینی و آسمانی صورت می‌گیرد. هنگامی که قیامت کبری برپا شود، هیچ چیزی در وضع خود باقی نمی‌ماند.
در این باره با آیات و
روایات اشاره می‌کنیم:
از میان آیات قرآن، آیه‌ای که به صراحت برزخ را مطرح می‌کند،
آیه ۹۹ و ۱۰۰
سوره مؤمنون است. در این آیه می‌خوانیم:
«
حَتَّی اِذَا جَاءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ• لَعَلِّی اَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا اِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ اِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»؛
«تا زمانی که مرگ یکی از آنان (
کافران) فرا رسد، می‌گوید:
پروردگار من! مرا بازگردانید شاید در آنچه به جا گذاشتم و کوتاهی نمودم
عمل صالح انجام دهم؛ ولی به او می‌گویند: چنین نیست. این سخنی است که او به
زبان می‌گوید؛ و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شود».
در این آیه مبارکه «برزخ» به صراحت و روشنی ذکر شده است.
امام صادق (علیه‌السلام) در بیان آیه مبارکه فرموده: «
الْبَرْزَخُ، الْقَبْرُ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَة»؛
برزخ همان
قبر است که در میان
دنیا و آخرت قرار دارد، که
مؤمنین و نیکوکاران در آنجا در لذت هستند، کافران و بدکاران در عذاب‌اند».
و اما روایات پیرامون برزخ در حد
تواتر است که به یک نمونه اشاره می‌شود.
امیرمؤمنان (علیه‌السلام) که هنگام مراجعت و بازگشت از
جنگ صفین در کنار قبرستانی که پشت دروازه شهر
کوفه بود ایستاد و با
ارواح مردگان چنین فرمود:
«
یَا اَهْلَ الدِّیَارِ الْمُوحِشَةِ ... اَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ، وَنَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لاَحِقٌ.اَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُکِنَتْ، وَاَمَّا الْاَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحَتْ، وَاَمَّا الْاَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ. هذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا، فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ؟ »؛
شما بر ما پیش‌قدم شدید و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد، خانه‌هایتان را دیگران ساکن شدند، همسرانتان به
ازدواج دیگران درآمدند، اموالتان تقسیم شد! اینها خبرهایی در نزد ماست، نزد شما چه خبر است؟ آن‌گاه رو به یاران کرد و فرمود: آگاه باشید اگر به اینها اجازه سخن گفتن داده شود، به شما خبر می‌دهند که بهترین زاد و توشه در سفر آخرت
پرهیزکاری است. (حضرت رو به یاران کرد: ثَمَّ التَفَتْ اِلی اَصْحابِه فَقَال: اَمَا لَوْ اُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلاَمِ لِاَخْبَرُوکُمْ اَنَّ «
خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی».
حیات برزخی چگونه است؟اصل وجود
عالم برزخ به استناد
آیات و
روایات معصومین (علیهم‌السلام) مسلم است، اکنون مهم این است که بدانیم حیات برزخ چگونه است؟ و
روح انسان بعد از جدا شدنش از بدن، وقتی که به عالم برزخ منتقل می‌شود، در آنجا چگونه زیست می‌کند.
آنچه از روایات استفاده می‌شود این است که روح انسان بعد از پایان
زندگی این
جهان در اجسام لطیفی قرار می‌گیرد، که نه به کلی مجرد است و نه مادی محض، و چون همانند عالم جسمانی است به آن «قالب مثالی» یا «
بدن مثالی» می‌گویند، که از بسیاری از عوارض مادی دنیا برکنار است.
کلینی (رحمة‌الله‌علیه) در روایت معتبر از
امام صادق (علیه‌السلام) نقل می‌کند که یکی از یارانش می‌پرسد: عده‌ای معتقدند که ارواح
مؤمنین در چینه‌دان
پرندگان سبزرنگی قرار می‌گیرند؟ در جواب فرمود: «
اَلْمُؤْمِنُ اَکْرَمُ عَلَی اَللَّهِ مِنْ اَنْ یَجْعَلَ رُوحَهُ فِی حَوْصَلَةِ طَیْرٍ وَلَکِنْ فِی اَبْدَانٍ کَاَبْدَانِهِمْ مؤمن گرامی‌تر است نزد خداوند از این که روحش در چینه‌دان پرنده قرار دهد؛ بلکه ارواح آنها به بدن‌های شبیه به بدن‌های دنیوی قرار می‌گیرد».
روح انسان وقتی که به عالم برزخ منتقل می‌شود (جوادی آملی می‌فرماید: خدای متعال در برزخ، بدنی که مناسب با
روح باشد به او مرحمت می‌کند که همین شخص دوباره در قیامت کبری به همین بدن اولی‌اش به اذن
خداوند تعلق بگیرد و ارتباطی برقرار کند.،
وارد مرحله‌ای دیگر از
حیات می‌شود، واقعیت‌هایی را در
دنیا درک نکرده بود، در آنجا به آن آگاه می‌شود و همه چیز را درک می‌کند، از چیزهایی لذت می‌برد و از چیزهایی دیگر رنج و
عذاب می‌کشد، لذت و رنج در عالم برزخ مربوط است به نوعی رفتار و اخلاقی، ... که در این دنیا داشته است، کافران و بدکاران آنجا در عذاب‌اند. لذا آرزوی بازگشت به دنیا را دارند تا کارهای شایسته و ... انجام دهد و از عذاب هولناک برزخ نجات یابند؛ اما هرگز بازگشت ممکن نیست، این نکته از آیات
قرآن مجید استفاده می‌شود».
ارواح مؤمنین و نیکوکاران در
عالم برزخ از لذت‌های
بهشت (نه بهشت جاویدان) بهره‌مند می‌شوند و با
فرشتگان در گفت‌و‌شنود هستند، خداوند می‌فرماید:
«
الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؛
«همان‌ها که فرشتگان مرگ روحشان را می‌گیرند، درحالی‌که پاک و پاکیزه‌اند، به آنها می‌گویند:
سلام بر شما وارد بهشت شوید به خاطر اعمالی که انجام می‌دادید».
در آغاز لازم است که درباره واژه «قبر» توضیحی داده شود.
آیا مقصود از قبر همان قبر خاکی و متعارف است؟ یا منظور چیز دیگری است؟ــ
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «
الْبَرْزَخُ: الْقَبْرُ، ...»؛
عالم برزخ، قبر است.
ــ ایشان در
روایت دیگر فرمودند: «
الْقَبْرُ مُنْذَ حینِ مَوْتِهِ اِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مقصود از قبر برزخ انسان است که از لحظه
مرگ تا
روز رستاخیز است».
از این روایت و از روایاتی که درباره
عذاب قبر وارد شده است،
استفاده می‌شود که منظور از قبر، عالم برزخ است، نه این «قبر خاکی».
ــ
پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «
الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ، اَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النّیرانِ وکان (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) یَقُولُ فی آخَرِ صَلَواتِه: «اَعُوذُ بِکَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ قبر باغی است از
باغ‌های بهشت، یا گودالی است از گودال‌های جهنم، حضرت در آخر نمازش به خداوند عرض کرد: خدایا! پناه می‌برم به تو از
عذاب قبر».
ــ در حدیثی دیگر از پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده است که حضرت فرمود: «
انه لیس من المؤمن الاّ و له ضمّة»؛
هیچ مؤمنی نیست که
فشار قبر نداشته باشد، و آن را
کفاره و جبران گناه
اسراف نعمت‌های الهی می‌داند که انجام داده است.
پس عذاب قبر، از جمله مسلمات
دین اسلام است و با توجه به مضامین روایاتی که در این باب آمده است، فشار قبر و عذابی که در قبر بر هر مرده‌ای وارد می‌شود مربوط به قبر خاکی و بدن مادی او نیست؛ بلکه مراد عذابی است که در
برزخ بر
روح و جان او وارد می‌شود.
آیا عذاب قبر روحی است یا جسمی؟ و کسانی که در دریا غرق می‌شوند عذاب قبرشان چگونه است؟همان‌گونه که بیان شد، اخبار و روایاتی که به ما رسیده است، دلالت می‌کند که
عذاب، مربوط به روح است؛ از جمله آن روایات این است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: ارواح
مؤمنان در خانه‌هایی از بهشت‌اند، از غذاهای آنجا می‌خورند و از نوشیدنی‌های آنجا می‌نوشند. پیوسته می‌گویند: پروردگارا!
قیامت را برپا کن و وعده‌های خود را درباره ما محقق ساز، و از
ارواح مشرکان پرسیدند، فرمود: ارواح مشرکان در آتش معذب‌اند، می‌گویند: پروردگارا! قیامت را برپا مکن و وعده‌های خود را درباره ما محقق نساز.
از متون دینی استفاده می‌شود که
عذاب قبر مربوط به روح است. حتی این عذاب‌های دنیوی نیز مربوط به روح است و اگر روح در بدن نباشد، شکنجه و آزار قابل درک نیست؛ بنابراین مُدرِک و چشنده عذاب،
روح است.
آنچه تاکنون اثبات شد این است که عالم برزخ واقعیت دارد و در حقیقت قبر همان عالم برزخ است، و چشنده و درک‌کننده عذاب روح است. بنابراین
روح انسان یا با مرگ در باغ‌هایی از باغ بهشت قرار می‌گیرد یا در گودالی از گودال‌های جهنم. در برزخ یا جانش با این بدن برزخی متنعم است و یا جانش با آن بدن برزخی معذب می‌شود؛ لذا اگر کافر بداندیشی طعمه
طوفان دریا شود و در همان دل
دریا هم جسدش سرد شود، جانش در
آتش است. آتش برزخ، آتشی است که در درون طوفان دریا زبانه می‌کشد، خداوند درباره قوم
نوح فرموده: «
مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ اُغْرِقُوا فَاُدْخِلُوا نَارًا»؛
«قوم نوح در اثر
فساد و تبهکاری دیرین غرق شدند و پس از غرق شدن با آتش سوختند».
بنابراین در صدق عذاب و
فشار قبر نیاز نیست که مرده درون قبر خاکی قرار گیرد؛ بلکه در هر کجا جان از بدنش جدا شود، اگر اهل عذاب باشد، مورد عذاب قرار می‌گیرد؛ حتی روایاتی داریم که همان دریا، هوا و ...
قبر او شده و فشار بر او وارد می‌گردد. (به این منبع رجوع شود:
)
آیا شهدا عذاب قبر دارند؟شهدا از جمله کسانی هستند که نزد
خداوند از منزلت و
مقام والایی برخوردار هستند.
ـــ خداوند درباره
شهید فرموده:
«
وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ اَمْوَاتٌ بَلْ اَحْیَاءٌ وَلَکِنْ لَا تَشْعُرُونَ»؛
«آنها که در راه
خدا کشته می‌شوند نگویید که مرده‌اند، بلکه آنان زنده‌اند؛ ولی شما نمی‌دانید».
ـــ و در جای دیگر می‌فرماید: «
وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اَمْوَاتًا بَلْ اَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ»؛
«هرگز گمان مبر کسانی را که در راه خدا کشته شدند مردگان‌اند! بلکه آنان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند».
پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: «
من لقی العدد فصبر حتی یقتل او یغلب لم یفتن فی قبره کسی که با دشمن روبه‌رو شود و پایداری کند تا کشته شود یا پیروز گردد، در قبر خود گرفتار نشود».
در حدیثی دیگر می‌فرماید:
«
لَمّا سُئلَ عن عَدَمِ افتِتانِ الشهیدِ فی القَبرِ؟ کَفی بِبارِقَةِ السُّیوفِ علی رَاسِهِ فِتنَةً درخشش برق شمشیرها بر فراز سر او برای
گرفتاری وی کافی است، از
عذاب قبر».
شهید خواه بدنش با گلوله‌های دشمن سوراخ سوراخ شود و روحش به سرایی جاویدان پرواز کند، یا طعمه امواج دریا گردد و غرق شود و یا توسط
کفار و دشمن در آتش دنیایی شربت
شهادت بنوشد، روحش در بوستان بهشتی سیر می‌برد و از لذت‌های آن بهره‌مند می‌شود و در قبر آسایش و
آرامش دارد.
۱. آیت‌اللّه عبداللّه جوادی آملی، تفسیر موضوعی، ج۲، تهران، رجاء، چ۲، ۱۳۶۶ش.
۲. علی‌محمد اسدی، حیات پس از مرگ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۲ش.
۳. سیدعبدالحسین دستغیب، برزخ، شیراز، کانون تربیت، ۱۳۶۵ش.
۴. احمد زمردیان، حقیقت روح، تهران، دفتر نشر فرهنگ الامی، چ۱، ۱۳۶۸ش.
۵. محمدحسین حسینی تهرانی، معادشناسی، ج۲ - ۱، تهران، حکمت، ۱۳۶۰ش.
۶. آیت‌اللّه جعفر سبحانی، خداوند و معاد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۲ش.
۷. آیت‌اللّه جعفر سبحانی، منشور جاوید، ج۹، قم، مؤسسه سیدالشهداء، چ۱.
۸. آیت‌اللّه ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج۵، قم، مدرسه امیرالمؤمنین.
۹. علامه محمدحسین طباطبایی، معاد در المیزان، مترجم، محمدتقی مصباح یزدی، قم، نور فاطمه، ۱۳۶۰ش.
۱۰. مرتضی مطهری، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، زندگی جاوید یا حیات اخروی، قم، صدرا.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «برزخ، حیات برزخی و فشار قبر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۶/۰۶.
