اصولیون و اخباریون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اصولیون، اخباریون، ادله اربعه، کتب اربعه، منابع فقه، اصول فقه، فقه، مباحث فقهی.
پرسش: اصولیون و اخباریون، به چه کسانی گفته می‌شود؟
پاسخ: اصولیون کسانی هستند که
ادله اربعه (
کتاب،
سنت،
اجماع و
عقل) را از منابع استدلالی فقه می‌دانند و اخباریون کسانی هستند که از این ادله چهارگانه فقط «سنت» را منبع فقه می‌دانند، که به موجب این نظریه، اختلافاتی با اصولیون در مباحث مختلف اصولی و فقهی پدید آمده است.
اصولیون که پس از
قرآن، «سنت» را از ادله اربعه می‌دانستند، معتقد بودند که تنها
حدیث صحیح و موثق، قابل اعتماد است و
راوی حدیث باید
عادل و شخص مورد وثوقی باشد. در غیر این صورت، به این
حدیث نمی‌توان
اعتماد کرد؛ از‌این‌رو «
علم رجال» یعنی علم راوی‌شناسی، در میان مسلمین پدید آمد.
ولی اخباریین
شیعه، تقسیم
احادیث به صحیح، موثق و
ضعیف را ناروا دانستند و گفتند همه احادیث ـ به ویژه احادیث موجود در
کتب اربعه یعنی «
کافی»، «
من لا یحضره الفقیه»، «
تهذیب الاحکام» و «
استبصار» ـ معتبرند و به همه آنها می‌توان اعتماد و
عمل کرد.
اصولیون کسانی هستند که
منابع فقه از نظر آنها چهار منبع است:
۱. کتاب خدا (
قرآن)؛
۲.
سنت، یعنی قول و فعل و تقریر
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) یا
امام؛
۳. اجماع؛
۴. عقل.
این چهار منبع در اصطلاح
فقها و اصولیون «
ادله اربعه» خوانده می‌شوند.
در میان
شیعیان گروهی پیدا شد، که این ادله اربعه را جزء منابع فقه ندانسته و نظریات خاص خود را
اعمال کردند که ما به آنها و تاریخچه‌شان اشاره می‌کنیم.
مسلمین از صدر
اسلام برای استنباط احکام اسلامی، در درجه اول به
قرآن مجید رجوع کرده و می‌کنند؛ ولی تقریباً مقارن با ظهور صفویه در
ایران، جریانی پیش آمد و فرقه‌ای ظاهر شد که
حق رجوع مردم عادی را به قرآن مجید جایز ندانستند و مدعی شدند که تنها
پیامبر و امام، حق رجوع به قرآن دارند، دیگران عموماً باید به سنت یعنی اخبار و احادیث رجوع کنند.
این گروه همان‌طور که رجوع به قرآن را ممنوع اعلام کردند، رجوع به اجماع و عقل را نیز جایز ندانستند؛ زیرا مدعی شدند که اجماع ساخته و پرداخته
اهل تسنن است، عقل هم به دلیل اینکه جایزالخطاست، قابل اعتماد نیست، پس تنها منبعی که باید به آن رجوع کرد، اخبار و احادیث است؛ از‌این‌رو این گروه «اخباریون» خوانده شدند.
این گروه به موازات انکار حق رجوع به قرآن، و انکار حجیت اجماع و عقل، اساساً
اجتهاد را منکر شدند؛ زیرا اجتهاد عبارت است از فهم دقیق و
استنباط عمیق، و بدیهی است که فهم عمیق بدون به کار افتادن عقل نامیسر است. همچنین معتقد شدند که مردم مستقیماً ـ بدون وساطت گروهی به نام مجتهدین ـ باید به اخبار و احادیث مراجعه کنند و وظیفه خود را دریابند.
سردسته گروه اخباریین، عالمی است به نام «
امین استرآبادی» که اهل ایران بود، اما سال‌ها مجاور
مکه و
مدینه بوده است.
ظهور اخباریین و گرایش گروه زیادی به آنها در برخی شهرستان‌های جنوبی ایران و برخی شهرهای
مقدس عراق، رکود و انحطاط زیادی را موجب شد؛ ولی خوشبختانه در اثر مقاومت قابل توجه مجتهدین عالی‌مقام، جلوی نفوذشان گرفته شد و اکنون جز اندکی در گوشه‌و‌کنار یافت نمی‌شود.
پس اصولیون کسانی هستند که ادله اربعه (کتاب، سنت، اجماع و عقل) را از منابع استدلالی فقه می‌دانند و اخباریین کسانی هستند که از این ادله چهارگانه فقط «سنت» را منبع فقه می‌دانند، که به موجب این نظریه، اختلافاتی با اصولیون در مباحث مختلف اصولی و فقهی به وجود آمده است؛ مثلاً در باب حجیت ظواهر قرآن،
اختلاف شدید میان اصولیون و اخباریون وجود دارد. اخباریین معتقدند که همواره استفاده مسلمین از قرآن باید به صورت غیر مستقیم بوده باشد؛ یعنی به وسیله اخبار و روایات، می‌توان از قرآن استفاده کرد و اگر فرضاً ظاهر آیه‌ای بر مطلبی دلالت کند، ولی حدیثی آمده باشد و ضد ظاهر آن
آیه باشد، ما باید به مقتضای حدیث عمل کنیم و بگوییم ما معنی واقعی آیه را نمی‌دانیم؛ ولی اصولیون ثابت می‌کنند که استفاده مسلمین از قرآن، به صورت مستقیم است و برعکس ادعای اخباریین، ثابت می‌کنند که احادیث، معیار و مقیاس قرآن نیستند؛ بلکه قرآن معیار و مقیاس اخبار، روایات و احادیث است.
اصولیین که بعد از قرآن، «سنت» را از ادله اربعه می‌دانستند، معتقد بودند که تنها حدیث صحیح و موثق، قابل اعتماد است و
راوی حدیث باید عادل و شخص مورد وثوقی باشد. در غیر این صورت، به این
حدیث نمی‌توان
اعتماد کرد؛ از‌این‌رو «
علم رجال» یعنی
علم راوی‌شناسی، در میان مسلمین به وجود آمد.
ولی اخباریین
شیعه، تقسیم احادیث به صحیح، موثق و ضعیف را ناروا دانستند و گفتند همه احادیث ـ خصوصاً احادیث موجود در
کتب اربعه یعنی «
کافی»، «
من لا یحضره الفقیه»، «
تهذیب الاحکام» و «
استبصار» ـ معتبرند و به همه آنها می‌توان اعتماد و
عمل کرد.
۱. آشنایی با علوم اسلامی ـ شهید مطهری، ج۳.
۲. ادوار تحول اجتهاد، محمدابراهیم جناتی.
۳. مسلمانان در بستر تاریخ، یعقوب جعفری.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اصولیون و اخباریون»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۶/۱۷.
