مناقب مرتضوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مناقب مرتضوی، محمدصالح ترمذی کشفی، کوکب دری، فضائل و مناقب امام علی (علیه‌السلام).
پرسش: کتاب «مناقب مرتضوی»، اثر سید محمدصالح ترمذی کشفی، چگونه کتابی است؟ آیا مطالب آن، معتبر و موثق است؟
پاسخ: کتاب «کوکب دری» یا «مناقب مرتضوی» اثر سید
محمدصالح ترمذی کشفی است. او در
فقه و
کلام پیرو
اهل سنت است؛ ولی اهل
ولایت است. در احکام قلبی (
طریقت) شیعه‌ای است تمام‌عیار که به تک‌تک
چهارده معصوم (علیهم‌السلام) قلباً و خالصاً ارادت دارد.
مناقب مرتضوی ـ که نام دیگر آن «کوکب دری فی فضائل علی کرم الله وجهه» است ـ کتابی است که در مناقب و فضایل امیرمؤمنان
امام علی (علیه‌السلام) نگاشته شده است. متن آن، دارای گونه‌های ادبی و محتوای دینی ـ عرفانی است. با آن‌که مؤلف، سنی‌مذهب است، اما گرایش شدید وی به
اهل بیت و نزدیکی‌اش به
تشیع سبب شده است،
کتاب او چندان تفاوتی با آثار شیعیان نداشته باشد. به طور کلی، در مورد پذیرفتن یا نپذیرفتن همه مطالب کتاب مناقب مرتضوی اظهار نظر قطعی نمی‌کنیم؛ ولی اجمالاً می‌گوییم: اگر بدانیم که
امامان معصوم (علیهم‌السلام) واسطه
فیض و
هدایت هستند و دارای
کرامات و
خوارق عادات، بر ما روشن می‌شود که بیشتر آنچه در این کتاب درباره سرسلسله
عشق و
عرفان، امام
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) نقل شده، فضایل و مناقبی است که از انسان کامل مکملی چون امام علی (علیه‌السلام)، نه تنها دور نیست که کلان‌ترین و سترگ‌ترینِ این امور، خُردترین و ناچیزترین برای ایشان بوده است.
سید امیر
محمدصالح حسینی ترمذی متخلص به کشفی فرزند
میرعبدالله حسینی ترمذی،
از بزرگان
علم و ادب کشور هند در قرن دهم و یازدهم هجری است.
زمان ولادتش روشن نیست.
اصل خاندان او از منطقه
ترمذ، در کشور
ازبکستان است.
ولی به
هند رفتند و با دربار
اکبرشاه در ارتباط بودند.
محمد در
هند و در خانواده‌ای ادیب به
دنیا آمد.
پدرش به دلیل
زیبایی خوش‌نویسی‌اش به مشکین‌قلم
لقب داشت.
وی خود را با هفت واسطه به
شاه نعمت‌الله ولی منسوب دانسته؛ چنان‌که از نظر
طریقت نیز پیرو اوست.
میرمحمدصالح کشفی را این‌گونه ستوده‌اند: «صاحب انوار جلیه و مدارج عالیه بود و در علوم دینی و دنیاوی یگانه زمانه» بود.
آثار او عبارت‌اند از:
دیوان اشعار،
ترجیع‌بندی به نام راز،
اعجاز مصطفوی در زندگانی خلفا و معصومین و مناقب مرتضوی.
وی در سال ۱۰۴۰
یا ۱۰۶۰یا ۱۰۶۱ق از دنیا رفت.
درباره
مذهب امیر محمدصالح ترمذی بدون
شک می‌توان اذعان داشت، در
فقه و
کلام پیرو
اهل سنت است؛ ولی اهل
ولایت است.
در احکام قلبی (طریقت) شیعه‌ای است تمام‌عیار که به تک‌تک
چهارده معصوم (علیهم‌السلام) قلباً و خالصاً ارادت دارد. در سخنی رساتر می‌توان گفت پیرو
مذهب عشق و ولایت است و آن دو، دست نمی‌دهد مگر به پی‌روی و جان‌نثاری
اهل بیت (علیهم‌السلام) که امامان و سرسلسله‌های
معرفت بوده‌اند.
چنانچه در یکی از
اشعار خویش می‌گوید:
منم سنّی پاک و پیرو
شرع رسولاللهز عشق مرتضی نادان به رفضم متّهم دارد
اگر عشق
علی رفض است پس رفض است ایمانم
خدا زین شیوه در محشر مرا بس محترم دارد
امیرالمؤمنین حیدر علی بن ابی‌طالب
چو دارد حامی خود «کشفی» از دشمن چه
غم دارد
سخنان وی در جای‌جای متن کتاب مناقب مرتضوی بوی
محبت و ولایت می‌دهد.
در طریقت، در حلقه سلسله قادریه گام می‌زد و به گفته خویش از سوی پدر ـ صوری و معنوی ـ خود دست‌گیری شده و طی طریق نموده و به شیخیت رسیده است.
او یقیناً و قطعاً معترف است که
خلفای ثلاثه تنها خلفای صوری و حکومتی بودند و همواره برای امور مملکت و
دین از
حضرت علی (علیه‌السلام) راه‌نمایی می‌گرفتند و ایشان را رایزن خود می‌دانستند. به هر حال نظر او آن است که فقط حضرت علی (علیه‌السلام) لیاقت و صلاحیت آن را دارد که خلیفه صوری و معنوی باشد و اگر صورتاً چنین نبوده و تن به رضا داده، از جهت مصلحت و
وحدت مؤمنان بوده و بس.
ضمناً وی معتقد است که پس از ایشان این مقام و
خلافت و
امامت، به فرزندان پاک و شریفشان تفویض شده و ختم به
امام مهدی (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) گشته است.
مناقب مرتضوی ـ که نام دیگر آن «کوکب دری فی فضائل علی کرم الله وجهه» است ـ کتابی است که در مناقب و فضایل امیرالمؤمنین
امام علی (علیه‌السلام) نگاشته شده است. متن آن، دارای گونه‌های ادبی و محتوای دینی ـ عرفانی است.
میرمحمدصالح کشفی، سبب نگارش آن را در مقدمه چنین آورده که در مجلسی که از مقام عرفانی
علی (علیه‌السلام) سخن به میان آمده، متعصبی از اهل سنت مخالف کرده و به بحث و
جدل منجر شده است. پس از آن عده‌ای از وی خواسته‌اند کتابی درباره مقام حضرت امام علی (علیه‌السلام) تألیف کند و دلایل خویش را مبنی بر عظمت و جلالت، و نیز
وصی و ولی بودن امیرمؤمنان و مولای متقیان علی (علیه‌السلام) با اسناد معتبر و امهات کتب
تسنن و
تشیع عنوان می‌کند.
بیشتر مباحث کتاب، فضایل
حضرت علی (علیه‌السلام) است و مؤلف پیوسته با تیتر «منقبت» مطالب را از یک‌دیگر تفکیک کرده است.
با آن‌که مؤلف، سنی‌مذهب است، اما گرایش شدید وی به
اهل بیت و نزدیکی‌اش به تشیع سبب شده است،
کتاب او چندان تفاوتی با آثار
شیعیان نداشته باشد.
سبک وی، نثر آمیخته به
نثر و
سجع است و محتوای مطالب سمت‌و‌سویی عارفانه دارد. از آن‌جا که مؤلف هندی است، به شیوه نویسندگان آن دیار، علاوه بر
آیات و
احادیث، به کلام بزرگان و عارفان و امثال و
حکم و اشعار استناد کرده است.
نثر به
نظم آمیخته شده که بیشتر آنها، اشعار نویسنده می‌باشد که با «له ایضاً» و پدر ایشان «لوالدی» نشانمند شده و مابقی از شاعران بنام ایران (
مولوی،
حافظ،
سعدی،
جامی و...) و نیز شاعران
هند (
کاهی،
سحابی،
چراغ دهلوی و...) است.
متن در برخی موارد به اقتضای حال و مقال، آمیخته به سجع است که نه متکلفانه، بلکه روان، بجا و تماماً از سر
صدق و صفا از دل جوشیده و بر صفحه کاغذ و تاریخ نقش بسته است.
درباره معتبر بودن یا نبودن کتاب مناقب مرتضوی باید گفت:
به طور کلی، پذیرفتن یا نپذیرفتن همه مطالب یک
کتاب به دور از شیوه تخصصی و
اخلاق پژوهش است؛ بلکه باید تک‌تک مطالب یک کتاب را دید و تحقیق نمود، و آنها را با مبانی و اصول درست و منطقی تطبیق داد و سنجید، تا سره از ناسره و درست از نادرست مشخص شود؛ لذا درباره معتبر یا معتبر نبودن همه مطالب کتاب مناقب مرتضوی اظهار نظر قطعی نمی‌کنیم؛ اما اگر بخواهیم از جهت فکری
پوزیتیویسم (از منظر علم جدید
تاریخ، کتاب‌هایی مثل «
تذکرة الاولیاء»، «
کشف المحجوب»، «
اسرار التوحید» و از این دست، علمی و عقلانی نیست؛ چراکه با مبانی اثبات‌گرایی
علم تاریخ، مطابقت و هماهنگی ندارد؛ لذا سخن درباره
معجزات انبیا و
کرامات اولیا مردود و منتفی است؛ اما همین علم‌گرایان تاریخ ملاحظه و توجه نکرده‌اند که عرفان، شناخت قلبی از طریق کشف و شهود است و در هیچ علمی که تجربی و فرضی باشد، قرار نمی‌گیرد. دیگر این‌که اهل
معرفت نیز کسانی را که با علم اندک به حکمِ «اُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَلِیلاً» به کندوکاو نیروهای پنهانی عارفان می‌پردازند، مردود و منتفی می‌دانند و معتقدند که «لم یذق لم یدر».) (فلسفه تحصّلی) به متن امعان‌نظر کنیم، در بسیاری از بخش‌های کتاب مناقب مرتضوی در ظاهر و نگاه صوری افسانه‌سازی و اسطوره‌پروری روشن و درخشان به چشم می‌خورد که با
عقل و منطق عرفی سازگاری و هماهنگی ندارد؛ اما اگر از دید
عرفان که درست نقطه مخالف عقل (به معنای جزوی آن) است از سویی، و دید ولایی، یعنی
امامان معصوم (علیهم‌السلام) واسطه
فیض و
هدایت هستند و دارای
کرامات و
خوارق عادات، بر ما روشن می‌شود که بیشتر آنچه در این کتاب درباره سرسلسله
عشق و عرفان، [امیرالمؤمنین|امام علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)]] نقل شده، فضایل و مناقبی است که از انسان کامل مکملی چون امام علی (علیه‌السلام)، نه تنها دور نیست که کلان‌ترین و سترگ‌ترینِ این امور، خُردترین و ناچیزترین برای ایشان بوده است.
همان‌طور که
نجم دایه در «
مرصاد العباد» یادآور می‌شود: هرکسی که عمری را در
تزکیه نفس، ریاضات شاقّه و مراقبت گذراند، به چنین مهمی دست می‌یازد؛
پس چرا قلباً و یقیناً باور نکنیم که امام علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) دارای چنین فضایل و مناقب و کراماتی نباشد!
منابعی که مؤلف از آنها نقل کرده، فراوان است و در جای‌جای کتاب از آنها نام برده و پیش از بیان هر مطلب، به مأخذ آن اشاره می‌کند. عنوان برخی منابع وی چنین است: کتب روایی شش‌گانه اهل سنت،
مسند احمد،
مستدرک حاکم،
حلیة الاولیاء،
شواهد النبوة،
عیون اخبار الرضا،
کشف الغمة،
تفسیر امام عسکری،
روضة الصفا،
حبیب السیر،
الصواعق المحرقه،
فصل الخطاب،
زهرة الریاض،
مستقصی،
فتوحات القدس،
مصابیح القلوب و
روضة الشهدا؛ چنان‌که پیداست برخی منابع این کتاب مشهور و برخی ناشناخته است.
شیخ حر عاملی در کتاب «
اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات»،
مرعشی تستری در «
احقاق الحق و ازهاق الباطل» و هم‌چنین در برخی کتاب‌های کلامی، روایاتی را که منافاتی با اصول و مبانی اولیه عقاید
شیعه و
روایات معتبر دیگر ندارد، از کتاب مناقب مرتضوی نقل کرده‌اند.
برخی روایاتی که در این کتاب نقل شده است:
امیرالمؤمنین،
علی (
خداوند چهره او را روشن نماید) فرمود:
قال امیرالمؤمنین ـ کرّم اللّه وجهه: «انا الّذی عندی مفاتیح الغیب لا یعلمها بعد محمّد غیری»؛ «منم آن‌کس که نزد من است کلیدهای
غیب که نمی‌داند آن
[علوم
] را بعد از
محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) غیر از من».
این
حدیث بخشی از «خطبه بیان»
امام علی (علیه‌السلام) است که در برخی کتاب‌های روایی و کلامی و عرفانی نقل شده است.
قال امام المتّقین ـ کرّم اللّه وجهه: «انا بکلّ شی‌ء علیم»؛ «منم به حقیقت هر چیزی دانا و آگاه».
این جمله نیز در کتاب‌های حدیثی متقدم و متأخر نقل شده است.
کتاب مناقب مرتضوی، در دوازده باب و هر باب در چندین منقبت تنظیم شده است که به استناد بهترین کتاب‌های اهل تسنن و
تشیع، کتاب‌های
تاریخ و
سیره آغاز می‌شود و پس از نقل قول ـ گاه مستقیم، گاه غیر مستقیم ـ نویسنده خود نقدی ـ کوتاه یا بلند به اقتضای حال و مقال ـ بر آن می‌افزاید و بر گفته رجال الحدیث صحّه می‌گذارد و برای این‌که مطلب گاه دل‌پذیر و دل‌نشین‌تر شود، آن را به
نظم می‌آراید.
ابواب این کتاب شریف به ترتیب عبارت‌اند از:
نصوص قرآنی که در شأن حضرت
امام علی (علیه‌السلام) است. با این عبارت: «باب اول،
آیات با
برکات قرآنی که در شأن امیرالمؤمنین، قدوة المحققین، یعسوب الواصلین، مطلوب الکاملین، امام المشارق و المغارب، اسد اللّه الغالب، علی بن ابی‌طالب ـ کرّم اللّه وجهه ـ نازل شده و متعلّق بها».
احادیث نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم). «باب دویم در بیان احادیثی که سیدالمرسلین (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در مناقب امیرالمؤمنین ـ کرّم اللّه وجهه ـ فرموده».
مناقب و فضایل مرتضوی. «باب سیم در بیان بعضی فضایل افضل اصفیا و اول اولیا امیرالمؤمنین و امام العارفین علی مرتضی ـ کرّم اللّه وجهه ـ و ما یتعلّق بها».
عقد و
نکاح مرتضی و سیّدة النّساء (سلام‌الله‌علیهم). «باب چهارم در بیان عقد و نکاح سلطان الاولیا علی مرتضی با سیّدة النّساء
فاطمه زهرا علیها التّحیة و الثّناء ـ و ما یتعلّق بها».
علم و کشف. «باب پنجم در بیان علم و کشف امیرالمؤمنین و امام المتقین و الاعلمین اسداللّه الغالب علی بن ابی‌طالب ـ کرّم اللّه وجهه ـ و ما یتعلّق بها».
خوارق و عادات و ظهور
کرامات. «باب ششم در بیان خوارق عادات و ظهور کرامات معجز آیات امام العارفین علی مرتضی ـ کرّم اللّه وجهه ـ و ما یتعلّق بها».
زهد و
ورع. «باب هفتم در بیان زهد و ورع امیرالمؤمنین ـ کرّم اللّه وجهه ـ و ما یتعلّق بها».
سخاوت.
قوت و
شجاعت. «باب نهم در بیان شجاعت و قوت اسداللّه الغالب امیرالمؤمنین و امام الاشجعین علی بن ابی‌طالب ـ کرّم اللّه وجهه ـ و ما یتعلّق بها».
فراست و کیاست.
متمکن شدن بر سریر
خلافت صوری و معنوی. «باب یازدهم در بیان خلافت صوری و معنوی امام علی‌الاطلاق و خلیفه بالاستحقاق، اسداللّه الغالب امیرالمؤمنین، وصیّ سیدالمرسلین، علی بن ابی‌طالب ـ کرّم اللّه وجهه ـ و ما یتعلّق بها».
انتقال از عالم فنا به
عالم بقا. «باب دوازدهم در بیان انتقال امیرالمؤمنین، امام المتقین، علی مرتضی از عالم فنا به عالم بقا به یمن حصول درجه
شهادت و واصل شدن به
ذات خداوند ـ جلّ و علا ـ و ما یتعلّق بها».
به گفته خود محمدصالح کشفی، تألیف این کتاب سه سال به طول انجامید:
«
شکر آرایم ز
فیض حق تعال ختم شد این نامه در قرب سه سال».
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «مناقب مرتضوی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۲۲.
