مراتب انسان‌ها
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مراتب انسان‌ها، قرب الهی، روز قیامت، تقوا، پرهیزکاری.
پرسش: مراتب انسان‌ها از نظر قرب الهی در روز قیامت به چه عواملی بستگی دارد؟ مثلاً یک کشاورز که به وظایف شرعی که به آن آگاه است و به آن علم دارد کاملاً عمل می‌کند، با یکی از علمای برجسته عالم تشیع می‌تواند هم‌رتبه باشد؟
پاسخ: مقام و منزلت علمای بزرگ و آنان که واقعاً به معنای واقعی کلمه عالم دینی هستند و به
علم خود
عمل می‌کنند، نزد
خداوند بسیار بالا و ارجمند است و برای کسانی که عالم نیستند، رسیدن به مقام عالم دینی میسور نخواهد بود؛ گرچه اعمال صالح آنان و کارهای شایسته‌شان از سوی خداوند
پاداش داده می‌شود و خود به اندازه
ایمان و
عمل صالح نزد خداوند مقام و منزلت دارد.نکته مهم این است که در صورتی که عالمی بدون
عمل باشد یا اگر عملی هم دارد، ولی بدون
اخلاص باشد، یقیناً افراد عادی که اخلاص و
ایمان قوی دارند و از تقوای خوبی بهره‌مند هستند، از آن افراد به ظاهر عالم بالاتر خواهند بود؛ چون ملاک
ارزش، تقوا، و ملاک پذیرش عمل، اخلاص است که در فرض مزبور، آن عالم بدون عمل بی‌بهره از هر دو است.
سؤال در واقع دو ضلع دارد؛ لذا هر کدام جداگانه طرح و آن‌گاه پاسخ داده می‌شود:
۱. در
روز قیامت در محضر خداوند درجه‌بندی افراد و مراتب انسان‌ها از نظر
قرب الهی چگونه و به چه عواملی بستگی دارد؟
۲. آیا یک کشاورز که کاملاً به وظایف شرعی که به آن آگاه است عمل کند می‌تواند با علمای بزرگ جهان
تشیع هم‌رتبه بوده و در یک درجه باشد؟
قرآن کریم در این‌گونه موارد به روشن‌ترین بیان سخن گفته است و از جمله فرمود: «
إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ»؛
از آن‌جا که
انسان به طور طبیعی خواهان امتیاز بوده و خوی برتری‌خواهی نسبت به دیگران و همنوعان خود در نهاد او نهفته است، هر کسی امتیاز را در چیزی خاص جست‌وجو می‌کند که اکثراً وهمی و خیالی است و هرگز امتیاز محسوب نمی‌شود، خداوند در آیه یادشده مایه امتیاز را
تقوا و قرب الهی معرفی کرده و فرمود: «بزرگوارترین فرد شما نزد خداوند کسانی‌اند که از همه بیش‌تر تقوا داشته باشد».
و در سایه تقواست که قرب الهی حاصل می‌شود؛ یعنی هر کس که تقوا و خداخواهی و
پرهیزکاری بیش‌تر دارد، به خداوند نزدیک‌تر است.
پس یکی از عوامل و نخستین قدم در راه
تقرب به خدا، تقوا و پرهیزکاری است؛ و درجه هر کسی در
قیامت وابسته به میزان تقوای او در دنیاست. هر اندازه تقوا بیش‌تر داشته باشد، نزد خداوند مقرب‌تر خواهد بود.
بی‌تردید هر کسی چه کشاورز باشد یا بازاری و کاسب، هرگاه به وظایف الهی خود
عمل کند و به دستورات و احکام شرع پایبند باشد، خداوند سبحان هیچ‌گاه اجر و پاداش آنها را ضایع نخواهد کرد.
چنان‌که در
قرآن فرمود: «
فَاِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ اَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»؛
اما مقام عالمان واقعی و باتقوا و خودساخته بسیار متعالی و ارزشمند است.
در این‌جا به چند
حدیث درباره مقام و منزلت علمای واقعی اشاره می‌شود:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمود: «
عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ اَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ اَلْفَ عَابِدٍ؛ یعنی عالمی که به
علم خود عمل کند، از هفتاد هزار عابد بهتر است».
امام صادق (علیه‌السلام) از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) نقل کرده که فرمود: «
مَنْ سَلَکَ طَرِیقاً یَطْلُبُ فِیهِ عِلْماً سَلَکَ اَللَّهُ بِهِ طَرِیقاً اِلَی اَلْجَنَّةِ وَ اِنَّ اَلْمَلاَئِکَةَ لَتَضَعُ اَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ اَلْعِلْمِ اِنَّ اَلْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ اَلْاَنْبِیَاءِ؛ کسی که در راه طلب علم حرکت کند، خداوند او را در مسیر
بهشت سوق می‌دهد و می‌برد و
فرشتگان بال‌های خود را برای طالب علم پهن می‌کند و
علما، وارث
انبیا هستند».
و هم‌چنین فرمود: «
وَ اِنَّهُ لَیَسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ اَلْعِلْمِ مَنْ فِی اَلسَّمَاءِ وَ مَنْ فِی اَلْاَرْضِ حَتَّی اَلْحُوتُ فِی اَلْبَحْرِ وَ فَضْلُ اَلْعَالِمِ عَلَی اَلْعَابِدِ کَفَضْلِ اَلْقَمَرِ عَلَی سَائِرِ اَلنُّجُومِ لَیْلَةَ اَلْبَدْرِ»؛ تمام موجودات عالم برای طالب علم
استغفار و طلب آمرزش می‌کنند؛ حتی ماهیان در
دریا، و فضیلت عالم بر
عابد مانند فضیلت
قمر بر سایر
ستارگان در شب چهاردهم ماه است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «
نوم العالم خیر من عبادة الجاهل»؛ یعنی «
خواب عالم از
عبادت غیر عالم برتر است».
و در روایتی دیگر آمده با علم و
یقین در حال خواب بودن بهتر است از نمازی که با
شک و تردید و بدون علم و
معرفت خوانده می‌شود.
در روایتی دیگر از
امام جواد (علیه‌السلام) رسیده است که فرمود: از میان دو نفر مرد که در
دین و فضایل برابر باشند، نزد
خداوند همان فردی برتری دارد که در علم و ادب ماهرتر باشد.
و از همه بالاتر آن که
خدای سبحان در مورد نفی برابری عالم و غیر عالم فرمود: «
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ آیا آنان که علم دارند با آنان که علم ندارند، مساوی هستند».
اما دلیل این‌که چرا در منابع دینی بر برتری عالم بر غیر عالم اصرار شده، دلایل فراوان می‌تواند مطرح باشد. از جمله این‌که عمل افراد غیر عالم گرچه در جای خود بسیار خوب و باارزش است، اما علم عالمان دین باعث می‌شود که سایر مردم در سایه
نور علم آنان راه صحیح را از غیر آن تشخیص دهند و راه
هدایت را برگزیده و اصول و معارف دینی خود را بفهمند، احکام و دستورات دینی و تکالیف شرعی خود را بیاموزند و بدان‌ها عمل کنند و از این راه زمینه
سعادت خود را در
عالم آخرت فراهم کنند.اگر فرض بر آن باشد که عالمان باتقوای دینی وجود نداشته باشد، هیچ کسی نمی‌تواند مسائل دینی خود را بفهمد و بدان عمل کند.گذشته از این، فرض بر آن است که عالم دینی همانند افراد غیر عالم در عمل خود کوشا و پرتلاش باشد. اگر
انسان (عالم و غیر عالم) در عمل مساوی باشند و هیچ‌کدام نتواند بیش‌تر از دیگری عمل صالح انجام دهد و فرض شود هر دو از نظر عمل مساوی باشند، چون عالم با زحمت‌های طاقت‌فرسای خود احکام را فهمیده و خود عمل کرده و به دیگران آموخته است، از این نظر به حکم
عقل باید عالم از غیر عالم برتر باشد. چون عمل آن دو گرچه مساوی است، اما عالم نور علم را به همراه دارد، آن چیزی که اگر آن نبود، نه خودش احکام شرع را می‌دانست تا عمل کند و به سعادت برسد و نه برای دیگران این زمینه فراهم می‌شد که با عمل صالح سعادت ابدی را برای خود تأمین کنند؛ چون که به گفته شاعر «بی‌علم نتوان خدا را شناخت»؛ پس
اعمال همه مدیون علم عالم است؛ لذا عالم بر غیر عالم نزد خدا برتر است.
از این‌گونه آیات و سایر مطالبی که بیان شد، به‌آسانی می‌توان به دست آورد که مقام و منزلت علمای بزرگ و آنان که واقعاً به معنای واقعی کلمه عالم دینی هستند و به علم خود عمل می‌کنند، نزد خداوند بسیار بالا و ارجمند است و برای کسانی که عالم نیستند، رسیدن به مقام عالم دینی میسور نخواهد بود گر چه اعمال صالح آنان و کارهای شایسته‌شان از سوی خداوند پاداش داده می‌شود و خود به اندازه ایمان و عمل صالح نزد خداوند
مقام و منزلت دارد.
اشاره به این نکته حائز اهمیت است در صورتی که عالمی بدون عمل باشد یا اگر عملی هم دارد، ولی بدون
اخلاص باشد، یقیناً افراد عادی که دارای اخلاص و ایمان قوی هستند و از تقوای خوبی بهره‌مند هستند، از آن افراد به ظاهر عالم بالاتر خواهند بود؛ چون ملاک
ارزش، تقوا و ملاک پذیرش عمل، اخلاص است که در فرض مزبور آن
عالم بدون
عمل بی‌بهره از هر دو است.
۱. شرح اصول کافی، صدرالمتالهین، چاپ رحل قدیم.
۲. فیض کاشانی، محسن، محجة البیضاء، ج۱ و ۲، ص۸، نشر دفتر انتشارات اسلامی، قم، سال ۱۴۱۵ق.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مراتب انسان‌ها»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۵/۰۵.
