قساوت قلب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قساوت قلب.
پرسش: معنای «قساوت قلب» و راه درمان آن چیست؟ آیا بی‌احساس و بی‌عاطفه بودن نشانه‌ای از قساوت قلب است؟ (با سلام؛ کسی که مدت زیادی است که هیچ عاطفه و احساس ندارد، آیا دچار قساوت قلب شده است، راه درمان آن چیست؟)
پاسخ: «قساوت قلب»، گاهی در رابطه بین
انسان و
خدا مشاهده می‌شود که در این صورت، انسانی که متکبر است، قلبش مانند سنگ شده و قلب «انسان سنگ‌دل» با
یاد خدا نرم و آرام نمی‌شود و گاهی این
قساوت در روابط اجتماعی میان انسان‌ها به وجود می‌آید که آنها نسبت به گرفتاری‌هایی که برای دیگران پیش می‌آید،
احساس هم‌دردی نمی‌کنند و شاید به نوعی صفت بی‌رحمی و درنده‌خویی در آنها شکل می‌گیرد.
برخی از مهم‌ترین عوامل به وجود آورنده قساوت عبارت‌اند از: دوری از یاد خدا،
گناه، آرزوهای دراز،
ثروت‌اندوزی،
تزئین اعمال به وسیله
شیطان و زیاده‌گویی.
برخی راهکارهای مبارزه با این صفت نکوهیده، به یاد خدا بودن،
پیروی از
پیامبران الهی،
یتیم‌نوازی،
تلاوت قرآن و استغاثه می‌باشد که با لطف و
رحمت خدا امید آن می‌رود که
قلب انسان‌ها نرم و پاک شود.
«قساوت» از ریشه «قَسَوَ» در لغت به معنای غلظت، شدت و
صلابت است. سنگ سخت یا «حجر قاس» از همین ریشه است.
و «قسوة» به معنای رفتن نرمی و دلسوزی از دل‌ها است
که
قرآن در بیان این مفهوم، گاه مشتقاتی از همین ریشه را مورد استفاده قرار داده و گاه از عباراتی مانند «بر قلبشان قفل نهاد» بهره جسته است.
«قساوت قلب»، یا همان «سنگ‌دلی»، گاهی در رابطه بین انسان و خداست که در این صورت دل انسان نسبت به یاد خدا سخت و قسی می‌شود، و گاهی این قساوت بین انسان و دیگر هم‌نوعان و افراد جامعه رخ می‌دهد و در اصطلاح
اخلاق، قلبی قساوت دارد که از دیدن ناراحتی و رنج و
مصیبت دیگران متاثر نمی‌شود، و دلش به رحم نمی‌آید.
بی‌گمان منشأ این
رذیله اخلاقی، نسبت به خدای متعال
تکبر و
استکبار بوده، و نسبت به خلق خدا غلبه صفت بی‌رحمی و درندگی است، (گفتنی است که صفت سنگ‌دلی و درندگی مانند دیگر صفات روحی مراتب شدید و صعیف دارد.) و بسیاری از افعال نکوهیده (مانند
ظلم، حقوق دیگران، به داد مظلومان نرسیدن، کمک نکردن به
فقرا و نیازمندان و...) از این صفت سرچشمه می‌گیرد. این صفت در برابر صفت «رقت قلب» است که
مهربانی و نرم‌خویی قرار دارد.
خدا در
قرآن و پیشوایان در سخنان خود بارها به آنانی که سنگ‌دل می‌باشند اخطار داده است:
ـ «
فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ»؛ وای بر آنان‌که قلب‌هایی سخت در برابر ذکر خدا دارند!
ـ «
لا لؤم اشدّ من القسوة»؛
هیچ پستی‌ای سخت‌تر از قساوت و سنگ‌دلی نیست.
افراد سنگ‌دل بیشتر در معرض
القائات شیطانی بوده و بیشتر در برابر
آیات و رسولان الهی
جبهه می‌گیرند: «
هدف آن بود که خداوند وسوسه‌های شیطانی را آزمونی قرار دهد برای آنها که دل‌هایشان بیمار بوده و سنگ‌دل‌اند و ستم‌کاران دشمنی دیرینه‌ای با حق دارند».
براساس آیات و
روایات، عوامل مختلفی در سنگ‌دلی انسان‌ها نقش دارند. در این مختصر به چند مورد اشاره می‌شود:
«چشم‌ها خشک نمی‌شوند، مگر در اثر سنگ‌دلی، و دل‌ها هم سخت نمی‌شود، مگر در اثر
گناهان زیاد».
ای
موسی! آرزوهایت را در
دنیا دراز مکن که قلبت سخت می‌شود و سنگ‌دلان از من دورند.
«چرا هنگامی که کیفر ما به آنها نزدیک شد، ناله و زاری نکردند؟! بلکه آنها سنگ‌دل شده و
شیطان، هر کار زشتی را که آنها می‌کردند، در نظرشان خوب جلوه داد».
بر اساس این آیه قرآن، قساوت قلب، زاییده
اعمال و رفتارهای زشتی است که شیطان آن را آراسته و
تزئین کرده است؛ ازاین‌روست که وقتی حتی
بلا و
مصیبت بر سر این افراد فرود می‌آید، به جای آن‌که
تضرع و
استغاثه کنند تا آن
گرفتاری و مشکل برداشته شود، نه‌تنها هیچ کاری نمی‌کنند، بلکه به همان کارهای زشت خود ادامه می‌دهند و این‌گونه است که به سبب قساوت قلب، گرفتار
خشم الهی می‌شوند.
خداوند به
موسی (علیه‌السّلام) فرمود: ای موسی! ... در هر وضعیتی که هستی، از یاد من غافل مشو... که غافل شدن از یاد من، انسان‌ها را سنگ‌دل می‌کند.
در
وصیت امام علی (علیه‌السّلام) به فرزندش
امام حسن (علیه‌السّلام) آمده است: و بدانید که
ثروت زیاد می‌تواند دین
انسان را نابود کرده و انسان‌ها را سنگ‌دل کند.
مال‌اندوزی افراطی از آن‌جا موجب قساوت قلب خواهد شد که انسان را به
اسراف و
تفاخر کشانده و زمینه‌ساز بسیاری از
گناهان می‌شود.
امام صادق (علیه‌السّلام) از
حضرت عیسای مسیح (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که فرموده است: غیر از
ذکر خدا، زیاده سخن مگویید؛ زیرا آنانی که در غیر ذکر خدا، زیاده سخن می‌گویند، بدون آن‌که بدانند دچار سنگ‌دلی شده‌اند.
گفتنی است که کسب مهرورزی و رأفت، برای آنانی که سنگ‌دلی در وجودشان نهادینه شده، بسیار دشوار است؛ اما درعین‌حال محال نبوده و نباید از
رحمت و لطف الهی ناامید شد. بنابراین در مرحله نخست، پیش‌گیری از سنگ‌دلی آسان‌تر از درمان آن است؛ اما در مرحله بعد راه‌کارهایی برای درمان این بیماری روحی و روانی، در
آیات و
روایات آمده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
اولین و مهم‌ترین راه رهایی از سنگ‌دلی به یاد خدا بودن است.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
«
اللَّهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَدِیث ... تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ اِلی ذِکرِ اللَّه»؛
خداوند بهترین سخن را نازل کرده ... که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی می‌افتد که از پروردگارشان در هراس‌اند، سپس ظاهر و باطنشان به سمت ذکر و
یاد خدا نرم و لطیف می‌شود.
امام باقر (علیه‌السّلام) به یکی از یارانش توصیه می‌کند: از بسیار یاد کردن خدا در خلوت‌ها کمک گرفته و دلت را نرم کن.
دومین راه رهایی از سنگ‌دلی،
پیروی از
پیامبران الهی است.
خداوند می‌فرماید:
«
... وَ جَعَلْنَا فیِ قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَاْفَةً وَ رَحْمَةً»؛
...
عیسی بن مریم را فرستاده و به او
انجیل هدیه کرده و در دل پیروانش، رأفت و رحمت قرار دادیم.
سومین راه رهایی از سنگ‌دلی، یتیم‌نوازی است.
امام باقر (علیه‌السّلام) از
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند: هرکس نگران سنگ‌دلی خویش است، نزد یتیمی رفته و به او مهربانی کند و دست نوازش بر سرش بکشد تا دلش به اذن خدا نرم شود.
چهارمین راه رهایی از سنگ‌دلی،
تلاوت قرآن است.
در
روایت آمده است:
قرآن را زیبا
تلاوت کنید که سودمندترین داستان‌ها در آن است و با قرآن
شفا گیرید که شفای دل‌ها در اوست.
پنجمین راه رهایی از سنگ‌دلی، کمک گرفتن از لطف و
رحمت خدا است.
«
فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُم»؛
به (
برکت) رحمت الهی، در برابر مردم، نرم (و مهربان) شدی!
ششمین راه رهایی از سنگ‌دلی،
تضرع به درگاه الهی است.
چنانچه در بند سوم عوامل قساوت قلب بیان شد،
آیه ۴۳
سوره انعام ناله و زاری نکردن را نشانی از سنگ‌دلی می‌داند؛ از این‌رو در طرف مقابل می‌توان گفت که تضرع در برابر خدا به نرم‌شدن دل‌ها خواهد انجامید.
در پایان، توجه شما را به توصیه‌ای از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطاب به امام علی (علیه‌السّلام) جلب می‌کنیم:
«
یا علیُّ! خَمْسَةٌ تَجلُو القَلْبَ و تَذْهبُ بالقَساوَةِ: مجالَسَةُ العالِمِ، و مَسحُ رَاسِ الیتیم، و کَثرةُ الاستِغْفارِ بالاسحارِ، و ترکُ السَمَر باللَّیلِ، و الصَّومُ بِالنهارِ»؛ پنج چیز
قلب را صیقل داده و سنگ‌دلی را از بین می‌برد: هم‌نشینی با
دانشمندان، دست کشیدن بر سر
یتیم، بسیار طلب آمرزش کردن در سحرگاهان،
شب زنده‌داری، و
روزه گرفتن.
سایت اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «قساوت قلب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱۱/۱۵.
