صفات خوب و بد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فضایل، رذایل، علم اخلاق، صفات خوب و بد.
پرسش: چرا در علم اخلاق صفات خوب و بد در کنار هم بحث می‌شود؟ از جهت عملی چه ارتباطی میان اینها وجود دارد؟
پاسخ: از آن‌جا که علم اخلاق از صفات نفسانی خوب و بد و
اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها بحث می‌کند، در کنار هم گنجانده شدن مباحثی (مانند اطمینان، ایمان، توکل) به‌عنوان فضایل اخلاقی در کنار مباحثی (مثل عُجب و خودپسندی، و فخرفروشی) به‌عنوان رذایل اخلاقی روشی علمی و واقعی است.
به علاوه این موارد با یک‌دیگر ارتباط دارند؛ ایمان و باور دینی به‌عنوان عالی‌ترین صفت نفسانی هدایتگر مورد تأکید فراوان واقع شده است؛ اما ایمان تنها کافی نیست و دارای شرط است، و شرط آن انجام عمل نیک است و از اعمالی که باید در کنار ایمان و باور دینی قرار گیرد؛ توکل، و دوری از عجب و خودپسندی و فخرفروشی است، و در پرتو ایمان است که آدمی به اطمینان و آرامش خاطر می‌رسد. باید
ایمان و باور قلبی را از سویی، با اعمال نیک همراه کرد تا انجام اعمال نیک به پرورش ایمان کمک کند و از سوی دیگر، از رذایل و
گناهان که موانع رشد و پرورش ایمان‌اند، دوری کرد و این حقیقت نیازمند
شناخت فضایل اخلاقی و رذایل است تا درست از نادرست تشخیص داده شود.
علم اخلاق، علمی است که صفات نفسانی خوب و بد و
اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می‌کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می‌دهد.
هدف نهایی
علم اخلاق این است که انسان را به
کمال و
سعادت حقیقی خود ـ که همانا هدفِ اصلی
خلقت جهان و انسان است ـ برساند. تفسیر واقعی و تحقق این کمال و سعادت به آن است که انسان به‌قدر ظرفیت و استعداد خود، چه در صفات نفسانی و چه در حوزه رفتاری، جلوه‌گاه
اسما و صفات الهی گردد؛ تا درحالی‌که همه جهان طبیعی و بی‌اراده به
تسبیح جمال و جلال خداوندی مشغول‌اند، انسان با
اختیار و
آزادی خویش، مقرب‌ترین، گویاترین و کامل‌ترین مظهر الهی باشد.
با توجه به این مقدمه، در اخلاق هم صفات نیک و پسندیده و فضیلت بحث می‌شود و هم از صفات زشت و ناپسند و رذیلت. بنابراین در کنار هم گنجانده شدن مباحثی (مانند اطمینان، ایمان، توکل) به‌عنوان
فضایل اخلاقی در کنار مباحثی (مثل عُجب و خودپسندی، و فخرفروشی) به‌عنوان رذایل اخلاقی، روشی علمی و واقعی بوده و هیچ اشکالی ندارد.
برای این‌که ارتباط میان این مباحث اخلاقی روشن شود، با توضیح هرکدام از این صفات، ارتباطی اخلاقی میان اینها روشن خواهد شد.
در ساختار اخلاق اسلامی، ایمان به عنوان عالی‌ترین صفت نفسانی هدایتگر مورد تأکید فراوان واقع شده و به همین دلیل تحصیل مبادی و مقدمات آن همانند
علم و
یقین نیز به شدت مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته است. اما ایمان دارای شرط است و
ایمان تنها کافی نیست، بر اساس آنچه در
قرآن و
روایات وارد شده است، انجام عمل نیک عمده‌ترین شرط ایمان است. در بسیاری از آیات قرآن، ایمان در کنار عمل نیکو مطرح شده است و در اکثر آنها بلافاصله پس از ایمان، عمل صالح و پسندیده مطرح شده است. ایمان بدون عمل نیکو، سود و بهره مطلوب را در پی نخواهد داشت. بنابراین انجام
عمل شایسته را می‌توان شرط بهره‌وری ایمان دانست. در
قرآن کریم آمده است: «اما هرکسی که ایمان آورده و کارهای پسندیده کرده، پاداش نیکوتری خواهد داشت، و ما فرمان آسانی به او خواهیم داد».
قرآن ادعای مؤمن بودن را بدون عمل نیک، ادعایی دروغین می‌داند: «می‌گویند: به خدا و رسول ایمان آورده‌ایم و اطاعت می‌کنیم؛ ولی بعضی از آنها روگردان می‌شوند. در واقع آنان
مؤمن نیستند».
بنابراین از نظرگاه اخلاق اسلامی ادعای ایمان بدون پای‌بندی به دستورات الهی، گزاف و دروغین است؛ و از اعمالی که باید در کنار ایمان و باور دینی باشد،
توکل، و دوری از
عجب و خودپسندی و فخرفروشی است، و در پرتو ایمان است که آدمی به اطمینان و آرامش خاطر می‌رسد.
یکی دیگر از مفاهیم عام در اخلاق اسلامی که ناظر به صفتی نفسانی و بیانگر رابطه‌ای خاص میان
انسان و خداوند است، مفهوم «توکل» می‌باشد.
توکل؛ یعنی
اعتماد و اطمینان قلبی انسان به
خداوند در همه امور خویش و بیزاری از هر قدرتی غیر از او.
تحقق و پیدایش این حالت در انسان متوقف است بر ایمان و یقین و قوت
قلب نسبت به این‌که هیچ قوت و قدرتی جدا از خداوند در کار
عالم و
آدم اثرگذار نیست و همه علل و اسباب مقهور قدرت الهی‌اند و تحت
اراده او عمل می‌کنند که خود در واقع مرتبه‌ای از مراتب
توحید است. بنابراین ریشه و اساس «توکل»، توحید و ایمان به خدای یکتاست و جز با حصول توحید و ایمان، شکل نمی‌گیرد. بر همین اساس برخی عالمان
اخلاق، توحید و توکل را در کنار هم و با عنوان «کتاب
التوحید و التوکل» مطرح کرده‌اند.
عُجب، خودستایی و خودپسندی، یکی از رذایل اخلاقی است، که در روایتی از آن مذمت شده و آفت
دین و ایمان دانسته شده است.
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «آفت دین؛
حسد، خودپسندی و فخر کردن است».
در این حدیث ارتباط میان دین و ایمان با رذایل اخلاقی روشن است که چگونه حسد، خودپسندی و فخر کردن دین و ایمان
انسان را به خطر می‌اندازند.
گاهی خودپسندی فرد به درجه‌ای می‌رسد که بر اثر کمالاتی که در خود تصور می‌کند، برای خود از خداوند حقوق و مطالباتی را انتظار دارد و برای خود نزد پروردگار جایگاهی قائل است؛ به‌طوری‌که مثلاً بروز حوادث ناخوش‌آیند را در
حق خود بعید می‌پندارد و در واقع این حالت درجه بالای عُجب و خودپسندی و زشت‌ترین آن است.
آفت دیگری که ایمان انسان را
تهدید می‌کند، نخوت و فخرفروشی است.
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «آفت حسب (و شرافت) بر خود بالیدن و خودنمایی است».
امام باقر علیه‌السلام فرمود: «تعجب است بر خود نمای بر خود بالنده، از نطفه‌ای آفریده شده و سپس به‌صورت مرداری خواهد بود و او در این میان نمی‌داند که بر سرش چه خواهد آمد».
فعالیت‌های اخلاقی و آراسته شدن به رفتار و گفتار نیک و پسندیده عملاً بدون ارتباط با دوری از رذایل نیستند، میان فضایل اخلاقی و رذایل وابستگی و ارتباط و مسیر پله به پله‌ای وجود دارد. باید ایمان و باور قلبی را از سویی، با
اعمال نیک همراه کرد تا انجام اعمال نیک به پرورش ایمان کمک کند و از سوی دیگر، از رذایل و
گناهان که موانع
رشد و پرورش ایمان‌اند، دوری کرد. و این حقیقت نیازمند شناخت
فضایل اخلاقی و رذایل است تا درست از نادرست تشخیص داده شود، و
شناخت فضیلت و رذیلت در کنار هم در منابع اخلاقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و با استفاده از آیات و
روایات، موارد فضیلت و رذیلت اخلاقی بیان شده است.
پایگاه اسلام کوئست.
