خطبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: خطبه، خطبه بیان، خطبه افتخاریه، خطبه تُطُنجیه.
پرسش: آیا خطبه‌های «بیان»، «افتخاریه» و «تطنجیه» که در «
مشارق الأنوار» حافظ بُرسی وجود دارند، معتبرند؟
پاسخ:
حافظ رجب برسی در کتاب «
مشارق الأنوار» از أصبغ بن نباته، خطبه نسبتاً مفصلی را به نام «خطبة الإفتخار» از امام علی ـ علیه‌السلام ـ نقل کرده است.
در آن خطبه امام
علی علیه‌السلام با این جملات خود را معرفی می‌فرماید: «من برادر پیامبر و وارث
علم و دانش، و معدن حکمت و صاحب راز رسول خدا هستم. خدای عالَم هیچ حرفی از حروف کتاب‌های آسمانی خود را نازل نفرمود، جز این‌که آنها به من رسیده و دانشم را نسبت به حوادث گذشته و آینده
جهان تا
روز قیامت افزون فرموده است».
سپس آن حضرت به حوادثی از آینده و نشانه‌های ظهور اشاره می‌کنند.
اگر اجمالاً به متن این
خطبه دقت شود، موارد زیادی از این عبارات و محتوا در
روایات دیگر نیز آمده است، و مورد تأیید می‌باشد.
در خطبه «البیان»، اوصافی از امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ ذکر شده و در ادامه، مباحثی درباره
مهدویت مطرح می‌شود. عمده مطالب مهدوی این خطبه به اوضاع
آخرالزمان و نشانه‌های ظهور پرداخته است. این خطبه، ضمن بحث از علائم ظهور، به موضوع سید حسنی پرداخته و درباره حرکت او، برخوردش با
امام مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف و تسلیم شدن او و سپاهش برابر
امام، صحبت می‌کند. درباره سند این
روایت و میزان اعتبار آن، در کلمات علما مطالب فراوانی به چشم می‌خورد که برخی مؤید و برخی مخالف هستند.
این خطبه را مرحوم حافظ رجب بُرسی در کتاب «
مشارق الأنوار الیقین» نقل کرده است.
از آن‌جا که
امام علی علیه‌السلام در قسمتی از این خطبه می‌فرماید: «اَنَا الْواقِفُ عَلَی التُّطُنْجَیْنِ»
«من بر تطنجین ایستاده‌ام»، این خطبه را تطنجیه گویند.
یا به معنای دو خلیج از
آب است و یا به معنای
دنیا و
آخرت است.
آغاز خطبه با بخش «خلق عالم» با خطبه نخست نهج البلاغه قرابت بسیاری دارد؛ بیشتر تعبیرات با جمله‌بندی دیگری، کاملاً متأثر از آیات قرآنی است و بر باورهای رسمی تکیه دارد.
مضمون اصلی خطبه، گستره
دانش حضرت علی علیه‌السلام است؛ به‌ویژه به دانایی برتر آن حضرت نسبت به کائنات و نسبت به رخدادهای گذشته و آینده تکیه دارد؛ به همین مناسبت، مضامین گسترده‌ای در کیهان‌شناسی، اخبار گذشتگان و وقایع مربوط به آخرالزمان آمده است.
این خطبه، سیر حمد و ستایش خدای تعالی را در طول
تاریخ انبیا و
ولایت تکوینی و
علم ائمه اطهار علیهم‌السلام را بیان می‌کند. به دیگر سخن، انسان کامل را معرفی می‌کند.
سخن از
خلق اول و صادر اول می‌باشد که در لسان
حدیث به‌صورت «اَوَّلُ ما خَلَقَ اللّه‌ُ الْعَقْلُ»
بیان می‌شود و این مقام
عقل در ابعاد مختلف دارای مظاهر مختلفی است. این مقام عقل اول، همان «حقیقت محمدیه» است.
خطبه «تطنجیه» در
نهج البلاغه نیامده است؛ ولی در «
المجموع الرائق من ازهار الحدائق» سید هبة اللّه ابی‌محمد موسوی (متوفای ۷۰۳ق)،
درج شده و برخی متأخرین مانند «إلزام الناصب» علی یزدی حایری (متوفای ۱۳۲۳ق)،
نیز نقل کرده‌اند.
در پایان این خطبه از اقالیم چهارگانه یادشده، و شیخ آقا بزرگ تهرانی احتمال داده است که این خطبه با «خطبة الأقالیم» که ابن شهرآشوب در «المناقب» از آن یاد کرده، متحد باشد.
این خطبه نیز بارها به‌صورت مستقل و ضمن کتاب‌های دیگر به چاپ رسیده است. نسخه‌های خطی متعددی از آن را در کتاب‌خانه‌های دانشگاه تهران، مجلس، وزیری یزد و
مسجد اعظم
قم سراغ داده‌اند.
چند شرح بر خطبه مذکور نگاشته شده
که مشهورترین آنها «ارشاد المسترشدین» تألیف سید کاظم رشتی (متوفای ۱۲۵۹ق) است که هفده نسخه خطی از آن در کتاب‌خانه‌های ایران موجود است.
این خطبه از جهت سندی قابل خدشه است و نمی‌توان سند آن را پذیرفت؛ ولی مدلول و محتوای آن اگر از حضرت امام علی ـ علیه‌السلام ـ هم نباشد، قابل پذیرش است. با توجه به این‌که روایات دیگری داریم که دارای مضامین بلندتر و کامل‌تر از مدلول این روایت می‌باشند، و به کمک آن می‌آید؛ ازاین‌رو جمعی از بزرگان، مضامین خطبه تطنجیه را صحیح می‌دانند. آنها بر این اعتقادند که با مراجعه به مجموع اخبار وارد شده در فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی ـ علیه‌السلام ـ رفع شبهه می‌شود؛ البته آنها متذکر می‌گردند که اخبار هم مانند آیات،
محکم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مفصل و تنزیل و تأویل دارد. پس بر شخص منصف است که به مجرد دیدن حدیث یا خبری که ظاهر آن در نظر او با اصول و قواعد هم‌سویی ندارد، فوراً به انکارش اقدام ننماید؛ بلکه در آن تأمل و
تدبر نماید و آن را با کلمات دیگری که از معصومان ـ علیهم‌السلام ـ رسیده و مفسر این اخبار است، مقایسه نماید؛ چراکه کلمات آنان مانند آیات
قرآن، برخی، برخی دیگر را
تفسیر و تبیین می‌کند.
برای نمونه، در کتاب «
الکافی» کلینی (ره) درباره انسان کامل احادیثی است که هیچ منافاتی با آموزه‌های اسلامی ندارد؛ مانند این‌که
حضرت علی علیه‌السلام فرمود: «أَنَا عَیْنُ اللَّهِ وَ أَنَا یَدُ اللَّهِ وَ أَنَا جَنْبُ اللَّهِ- وَ أَنَا بَابُ اللَّهِ».
ازاین‌رو می‌توان گفت: روایات در این باب، تا حدودی محتوای خطبه تطنجیه را تأیید می‌کند.
پایگاه اسلام کوئست.
