اعتبار احادیث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: احادیث قدسی،
شیعه،
کتب اربعه،
امامیه،
ائمه.
پرسش: احادیثی که در منابع شیعه موجود است، به خصوص احادیث قدسی تا چقدر معتبر هستند؟ آیا می‌توان اطمینان داشت که تمام آنها صحیح هستند؟
پاسخ: حدیث پژوهان بعد از ارزیابی
حدیث، در صورتی آن حدیث را مورد پذیرش قرار می‌دهند که چهار شرط کلی در آن موجود باشد: أ. عدم مخالفت با
کتاب خدا؛ ب. عدم مخالفت با
سنّت قطعی؛ ج. عدم مخالفت با دلایل عقلی؛ د. عدم مخالفت با آنچه امامیه بر آن
اجماع و اتفاق کرده‌اند. این چهار مورد، از مهم‌ترین شرایط و شواهد صحت یک
روایت است؛ ولی شواهد و قراین دیگری نیز وجود دارد که در منابع «فقه الحدیث» بیان شده است.
برای تشخیص احادیث معتبر از احادیث جعلی و غیر معتبر، ملاک‌ها و معیارهایی وجود دارد:
پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) مسلمانان را به فراگیری و فهم حدیث و مذاکره و نشر آن، بسیار ترغیب کرده‌اند، و همین امر سبب پدید آمدن
جوامع روایی و حدیثی شد و عمده‌ترین این جوامع حدیثی ـ که به
کتب اربعه ـ معروف‌اند، عبارت‌اند از: اصول و فروع و روضه کافی، از شیخ
محمد بن یعقوب کلینی (رحمة‌الله‌علیه)؛ «
من لایحضره الفقیه»، از
شیخ صدوق (رحمة‌الله‌علیه)؛ «
تهذیب الاحکام و
استبصار» از
شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه).
احادیثی که در کتب اربعه آمده است به صورت مواد خامی است که برای استفاده درست و
استنباط و استخراج احکام و معارف اسلامی از محتوای آنها به چند علم جنبی احتیاج است که به آنها علوم حدیث می‌گویند مانند «
علم درایه»، «
رجال» و «
فقه الحدیث».
درایه در لغت، به معنای معرفت و دانستن است.
راغب اصفهانی می‌گوید: درایه معرفتی است که با نوعی از تدبیر به دست آید.
در اصطلاح، درایه علمی است که از
سند حدیث و متن آن و چگونگی فرا گرفتن و آداب نقل حدیث گفتگو می‌کند.
موضوع
علم درایه عبارت است از: سند و متن حدیث و فایده و غرض از این
علم، معرفت و شناسایی احادیث مقبول و مردود است.
در یک نگاه کلی علم درایه علمی است که در آن از اقسام حدیث و کیفیت تحمل و نقل حدیث و چگونگی ثبوت
عدالت،
ضبط راویان حدیث و الفاظی که در
جرح و تعدیل راویان استعمال می‌شود و نیز در مورد طبقات روات و مشایخ و مطالبی از این قبیل، بحث می‌شود. بنابراین، علم درایه در مورد حدیث، از جهت صحیح یا غیر صحیح بودن متن و
سند آن می‌باشد.
از جمله علوم دیگری که برای تشخیص
حدیث صحیح از غیر صحیح لازم است، علم رجال می‌باشد.
در
علم رجال، از احوال
راویان حدیث از جهت اتصاف آنان به شرایط قبولی اخبارشان و سایر احوال آنها، مثل: ضابط بودن، امامی بودن،
عدالت و... بحث می‌شود؛ یعنی، راویان احادیث اگر دارای چنین صفاتی باشند، خبرشان صحیح و به آن
عمل می‌شود. به تعبیر دیگر، علم رجال علمی است گسترده و دامنه‌دار که در آن از احوال راویان حدیث، بحث می‌شود تا اشخاص و راویان موثق و مورد
اعتماد از غیر موثق مشخص شود.
پس علم رجال، سند حدیث (یا راویان)، و علم درایه متن
حدیث و اقسام آن و عوارضی که بر آن حدیث عارض می‌شود را مورد بررسی قرار می‌دهد.
از سوی دیگر، اطمینان به
روایت، ممکن است از جهت سند، یا
دلالت، یا قراین دیگر، و یا مجموع آنها به دست آید. گاه یک روایت با سند صحیح، ممکن است اطمینان‌آور نباشد؛ هر چند بتوان به لحاظ صحت سند بر طبق آن عمل کرد؛ اما روایتی با سند
حسن، یا حتی
ضعیف، با قراین دیگر اطمینان‌آور باشد. بنابراین؛ ارزیابی سند یا دلالت به تنهایی، نمی‌تواند ملاک اطمینان یا عدم اطمینان قرار گیرد.
«
فقه الحدیث» دانشی است که عهده‌دار بررسی محتوای حدیث است و حدیث‌پژوهان بعد از ارزیابی حدیث، در صورتی آن حدیث را مورد پذیرش قرار می‌دهند که چهار شرط کلی در آن موجود باشد:
أ. عدم مخالفت با کتاب خدا.
ب. عدم مخالفت با سنت قطعی.
ج. عدم مخالفت با
دلایل عقلی.
د. عدم مخالفت با آنچه
امامیه بر آن
اجماع و اتفاق کرده‌اند.
این چهار مورد، از مهم‌ترین شرایط و شواهد صحت یک روایت است؛ ولی شواهد و قراین دیگری نیز وجود دارد که در منابع «فقه الحدیث» بیان شده است.
با به کارگیری علوم یادشده، احادیث معتبر از احادیث غیر معتبر و جعلی مشخص می‌شود، و معیارها و ملاک‌های تشخیص احادیث معتبر مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
احادیث اسلامی در یک تقسیم‌بندی به دو دسته تقسیم می‌شوند:
احادیث قدسی که مانند
قرآن کریم وحی الهی بر
پیامبران است؛ ولی الفاظ آن، توسط
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سایر
پیامبران الهی بیان شده و دارای
اعجاز نیست و تنها مضمون و محتوای آن به وسیله الهام یا در خواب و...به پیامبر القا می‌شود.
هم‌چنین در
احادیث قدسی احتمال
تحریف وجود دارد، بر خلاف قرآن که تحریف‌ناپذیر است. هم‌چنین در احادیث قدسی برخلاف قرآن، لزوم
طهارت هنگام مس،
ثواب قرائت، حرمت قرائت در برخی اوقات و...، مطرح نیست.
احادیث غیر قدسی عبارتند از:
خبر متواتر،
حدیث حسن،
حدیث صحیح،
حدیث موثق،
حدیث ضعیف.
دانشمندان مسلط به
علوم حدیث، می‌توانند احادیث صحیح و معتبر را از
احادیث غیر صحیح و جعلی تشخیص دهند، و بدون علوم یادشده، نمی‌توان اعتبار احادیث اسلامی را تایید یا رد نمود.
۱. جعفر سبحانی، الحدیث النبوی بین الروایة و الدرایة، قم، مؤسسة امام صادق (علیه‌السلام)، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، ص۷۴.
۲. کاظم مدیر شانه‌چی، علم الحدیث و درایة الحدیث، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۷۵.
۳. جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴، ص۱۱.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اعتبار احادیث»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۷/۲۵.
