اطاعت از پدر و مادر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اطاعت، پدر و مادر، احسان.
پرسش: اطاعت از پدر و مادر در
قرآن کریم چه‌گونه بیان شده است؟
پاسخ: خداوند متعال احسان به پدر و مادر و
اطاعت از آن‌ها را یادآوری می‌کند؛ زیرا احترام به پدر و مادر، اصلی است که آدمی به آن دو متکی است و جوانه وجودش بر روی آن دو تنه، روییده است. رعایت نکردن حقوق والدین پس از
شرک به خدا در شمار بزرگ‌ترین
گناهان قرار دارد.
بر انسان
واجب است که در امور دنیوی، نه در احکام شرعی، با پدر و مادر خود به طور پسندیده و متعارف مصاحبت کند، نه به طور ناشایست؛ و رعایت حال آن دو را نموده با وفق و نرمی رفتار نماید و جفا و
خشونت در حقشان روا ندارد و مشقاتی که از ناحیه آنان می‌بینند، تحمل نماید. برخلاف
دین که نباید به خاطر پدر و مادر از آن چشم بپوشد؛ چون راه
سعادت ابدی است؛ پس اگر پدر و مادر از آن‌هایی باشند که به خدا رجوع دادند، باید راه آن دو را پی‌روی کند؛ وگرنه راه
حق را پی گیرد.
خداوند در آیات بسیاری امر به اطاعت از پدر و مادر نموده است. این نکته قابل اهمیت است. هر جا خداوند با صیغه امر به
بندگان خطاب می‌کند که به پدر و مادر احسان کنید، احسان به معنای اطاعت هم می‌آید.
اکنون به مفاد برخی
آیات مربوط به اطاعت از پدر و مادر اشاره می‌شود:
«
وَاِذْ اَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی اِسْرَائِیلَ لا تَعْبُدُونَ اِلا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ اِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَاَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ اِلا قَلِیلا مِنْکُمْ وَاَنْتُمْ مُعْرِضُونَ».
پروردگار تبارک و تعالی، در آیه ۸۳
سوره بقره، آن‌گاه که از پیمان خود با
بنی‌اسرائیل سخن می‌گوید و در مورد
احسان به طبقات مختلف جامعه امر می‌کند، اول
احسان به پدر و مادر و اطاعت از آن‌ها را متذکر می‌شود؛ زیرا
احترام به پدر و مادر، اصلی است که آدمی به آن دو متکی است و جوانه وجودش بر روی آن دو تنه، روییده است.
نکته دیگری که می‌توان از این
آیه استفاده کرد، ترتیب تقدیم و تأخیر
حقوق است که اول آن‌ها،
حق خداوند می‌باشد که بر هر حقی مقدم است و سپس
حق پدر و مادر؛ زیرا آنان سبب به وجود آمدن
انسان و
مربی او می‌باشند.
در قرآن کریم، چهار مرتبه سفارش به پدر و مادر پس از مسئله
توحید و نهی از
شرک بیان شده است
و این خود، بهترین دلیل است بر این‌که رعایت نکردن حقوق والدین پس از شرک به خدا در شمار بزرگ‌ترین
گناهان قرار دارد.
خداوند می‌فرماید: «به
پدر و مادر نیکی کن، هرگاه یکی از آن دو یا هر دوی آن‌ها نزد تو به
سن پیری می‌رسند، کم‌ترین اهانتی به آنان روا مدار و بر آن‌ها فریاد مزن، با گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه با آن‌ها سخن بگوی».
در این آیه، کلمه افّ به معنای انزجار است و نَهَر به معنای رنجاندن، که با داد زدن و درشت سخن گفتن بر روی کسی انجام می‌گیرد.
امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «پایین‌ترین عقوق، افّ است و اگر خداوند لفظی پایین‌تر از آن می‌دانست، به تحقیق از آن نهی می‌کرد».
حال جای این سؤال است که آیا
احسان و اطاعت از پدر و مادر به دوران پیری اختصاص دارد؟ در جواب باید گفت: خداوند در این آیه
حکم احسان را به دوران پیری اختصاص داده است و این حکم از آن جهت بوده است که پدر و مادر در آن دوران سخت‌ترین حالات را دارند و بیش‌تر به کمک فرزند احتیاج دارند. پس آیه شریفه نمی‌خواهد حکم را منحصر به دوران پیری پدر و مادر کند؛ بلکه می‌خواهد وجوب احترام و اطاعت پدر و مادر و رعایت احترام تمام در
معاشرت و سخن گفتن را به ایشان بفهماند، چه در هنگام احتیاجشان به فرزند و چه در هر حال دیگر.
«
وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا».
خفض جناح (پر و بال گستردن) در
سوره اسراء،
کنایه از
مبالغه در تواضع و خضوع زبانی و عملی است؛ یعنی فرزند باید در معاشرت و گفت‌وگوی با پدر و مادر طوری روبه‌رو شود که پدر و مادر
تواضع او را احساس کنند و بفهمند که او خود را در برابر ایشان خوار می‌دارد و نسبت به ایشان مهر و
رحمت دارد».
در
سوره مریم، «
وَبَرًّا بِوَالِدَیْهِ ...»
به معنای احسان کردن نسبت به آن‌ها، گوش به فرمان و مطیع نسبت به آنان، لطیف و مهربان با آنان و در پی
رضایت آن دو بودن می‌باشد.
حال جای این سؤال است که آیا اطاعت از پدر و مادر در همه امور، حتی در مسائل خلاف شرع،
واجب است؟
در جواب باید گفت: خداوند در آیاتی دیگر محدوده اطاعت از پدر و مادر را بیان می‌دارد.
«
یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آبَاءَکُمْ وَاِخْوَانَکُمْ اَوْلِیَاءَ اِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الایمَانِ وَمَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَاُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ».
در
سوره توبه، خداوند از
دوستی کفار نهی می‌کند؛ هر چند کفار، پدران و برادران
مؤمن باشند.
در جای دیگر می‌فرماید: ما فرمان دادیم به پدر و مادر احسان شود. در ادامه
انسان را نهی کرده که پدر و مادر را در شرک
اطاعت کند و فرموده: اگر اصرار کردند شرک بورزی، اطاعتشان مکن.
خداوند در
سوره لقمان می‌فرماید: بر انسان واجب است که در امور دنیوی، نه در احکام شرعی، با
پدر و مادر خود به طور پسندیده و متعارف مصاحبت کند، نه به طور ناشایست؛ و رعایت حال آن دو را نموده با وفق و نرمی رفتار نماید و جفا و
خشونت در حقشان روا ندارد، مشقاتی که از ناحیه آنان می‌بینند، تحمل نماید. برخلاف
دین که نباید به خاطر پدر و مادر از آن چشم بپوشد؛ چون راه سعادت ابدی است؛ پس اگر پدر و مادر از آن‌هایی باشند که به
خدا رجوع دادند، باید راه آن دو را پی‌روی کند؛ وگرنه راه
حق را پی گیرد.
در پایان برای کسب معلومات بیش‌تر در این زمینه می‌توانید به
تفسیر سوره‌های
بقره ۸۳،
اسراء ۲۳ـ۲۴،
انعام ۱۵۱،
مریم ۱۴
و ۳۲،
لقمان ۱۴،
احقاف ۱۵،
توبه ۲۳،
عنکبوت ۷
و ... در تفسیر نمونه یا تفسیر نور مراجعه نمایید.
۱. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج۱، ص۲۲۶ و ج۱۲، ص۷۴.
۲. تفسیر منهج الصادقین، ملا فتح الله کاشانی، ج۵، ص۲۷۲، ذیل آیه ۲۳، سوره اسراء.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اطاعت از پدر و مادر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱/۱۶.
