آیه ۹ سوره جن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آسمان،
فرشتگان ،
عالم ملکوتی،
جهان محسوس،
شیاطین ، استراق سمع، شهاب.
پرسش: تفسیر آیه ۹ سوره
جن چیست؟
پاسخ: مفسران در تفسیر این آیه و نیز دیگر آیات مشابه، نظریات متفاوتی را بیان کردهاند. جمع زیادی از مفسران پیشین در تفسیر این آیه اصرار بر حفظ ظاهر آیه دارند؛ ولی آلوسی در تفسیر خود اشکالاتی را بر این‌گونه
تفاسیر وارد و جواب آنها را نیز بیان کرد.
بعضی هم مانند نویسنده «تفسیر فی ظلال» از این آیات و مانند آن به‌عنوان اینکه اینها حقایقی است که درک آن برای ما ممکن نیست، به‌راحتی گذشتند. عده‌ای هم از ظاهر آیات فراتر رفته و گفتند منظور از
آسمان که جایگاه فرشتگان است، یک عالم ملکوتی و ماورای طبیعی است و از این جهان محسوس، برتر و بالاتر است و منظور از نزدیک شدن شیاطین به این آسمان برای استراق سمع و پرتاب کردن شهاب‌ها به آنها، این است که آنها می‌خواهند به جهان فرشتگان نزدیک شوند تا از اسرار
خلقت و حوادث آینده آگاهی یابند؛ ولی آنها شیاطین را با استفاده از انوار معنوی ملکوتی که تاب تحمل آن را ندارند، می‌رانند.
آیه نهم سوره جن به نقل از جنیان بیان می‌دارد: «
وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً ».
و اینکه ما پیش از این به استراق سمع در آسمان‌ها می‌نشستیم؛ اما اکنون هر کس بخواهد استراق سمع کند، شهابی را در کمین خود می‌یابد.
قبل از بیان تفسیر لازم است معنای چند واژه کلیدی را بدانیم:
استراق از ماده "سرقت" به معنای
دزدی است؛
سرقت یعنی اینکه مال کسی را به‌طور مخفیانه ببرند و صاحب
مال متوجه نشود؛ اما استراق سمع به معنای دزدی کلام است؛ یعنی وقتی که دو نفر با هم آهسته صحبت می‌کنند و می‌خواهند کسی متوجه نشود، شخصی در خفا به
کلام آنها گوش فرا دهد و این یکی از
گناهان بزرگ است.
شهاب در لغت به معنای شعله‌ای از
آتش است که زبانه می‌کشد.
رصد در لغت به معانی آماده برای مراقبت، در کمین بودن و کمین‌کننده آمده است.
مضمون همین آیه در دو
سوره دیگر
قرآن نیز تکرار شده است:
"
إِلاَّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ "؛ "مگر آنها که در لحظه‌ای کوتاه برای استراق سمع به آسمان نزدیک شوند، که «شهاب ثاقب» آنها را تعقیب می‌کند"!
"
إِلاَّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبینٌ "؛ "مگر آن کس که استراق سمع کند (و دزدانه گوش فرا دهد) که «
شهاب مبین» او را تعقیب می‌کند (و می‌راند)".
آیه سوره جن و همچنین دو آیه دیگر اشاره شده، از آیاتی هستند که مفسران در تفسیر آن بسیار سخن گفته و برداشت‌های متفاوتی از آن کردهاند؛ از جمله:
بعضی مانند نویسنده «تفسیر فی ظلال» به‌راحتی از این آیات و مانند آن گذشته و به‌عنوان اینکه اینها حقایقی است که درک آن برای ما ممکن نیست و باید به آنچه در
عمل واقعی ما در این زندگی مؤثر است، بپردازیم به تفسیر اجمالی
قناعت کرده و از توضیح و تبیین این مسئله صرف نظر نموده است.
او با اعتراف به ناتوانی درک این حقایق، می‌گوید: «شیطان و چگونگی
استراق سمع او و همچنین اینکه
شیطان چه چیزی را استراق سمع می‌کند؟! از غیب‌های الاهی است که از خلال نصوص نمی‌توان به آن دست یافت و پرداختن به آن نتیجه‌ای ندارد؛ زیرا بر اعتقادات ما چیزی نمی‌افزاید و جز اشتغال
فکر انسان به امری که به او ارتباط خاصی ندارد و او را از انجام عمل حقیقی او در این زندگی بازمی‌دارد، ثمره‌ای نخواهد داشت».
صاحب تفسیر نمونه در پاسخ چنین برداشتی می‌نویسد: «البته نباید تردید داشت که قرآن یک کتاب بزرگ انسان‌سازی و
تربیت و
حیات است، اگر چیزی ارتباط با زندگی انسان‌ها نداشته باشد، مطلقاً در آن مطرح نخواهد شد، همه آن درس زندگی است؛ چراکه قرآن نور و کتاب مبین است و برای فهم و
تدبر و
هدایت مردم نازل شده است؛ پس چگونه فهم این آیات به ما ارتباطی ندارد؟ به هر حال ما این طرز موضع‌گیری را در برابر این‌گونه
آیات و مانند آن نمی‌پسندیم».
جمع قابل توجهی از مفسران، مخصوصاً مفسران پیشین، اصرار دارند که معنای ظاهری آیات را کاملاً حفظ کنند؛ ایشان می‌گویند:
«سماء» اشاره به همین آسمان است و «شهاب» اشاره به همین شهاب است (همین سنگ‌ریزه‌های سرگردانی است که در این فضای بی‌کران در گردش‌اند و گاهی در حوزه جاذبه زمین قرار می‌گیرند و به‌سوی
زمین کشیده می‌شوند و بر اثر سرعت برخورد با
امواج هوا، داغ و سوزان و شعله‌ور و خاکستر می‌شوند) و «شیطان» همان موجودات خبیثه متمرد هستند که می‌خواهند به آسمان‌ها بروند و گوشه‌ای از اخبار این
عالم ما که در آسمان‌ها منعکس است را از طریق استراق سمع (گوش دادن مخفیانه) دریابند و به دوستان خود در
زمین برسانند؛ ولی شهاب‌ها همچون تیر به‌سوی آنها پرتاب می‌شوند و آنها را از رسیدن به این هدف بازمی‌دارند.
آلوسی در «روح المعانی» بعد از ذکر این تفسیر ظاهری، اشکالات مختلفی را که با در نظر گرفتن هیئت قدیم و
افلاک پوست پیازی و امثال آن متوجه این تفسیر می‌شده، به تفصیل بیان کرده و به پاسخ آن پرداخت. برای دریافت توضیحات به تفسیر ایشان مراجعه شود.
صدر آیه ۹
جن اگر با آیه قبلی ضمیمه شود، این معنا استفاده می‌شود: «پر شدن آسمان از نگهبانان قوی اخیرا پیش آمده و قبلاً چنین نبوده؛ بلکه جنیان آزادانه به آسمان بالا می‌رفتند و در جایی که خبرهای غیبی و سخنان
ملائکه به گوششان برسد، می‌نشستند». و از ذیل آیه که با "فاء" تفریع فرموده: «فمن...» استفاده می‌شود که جنیان خواسته‌اند بگویند از امروز هر کس از ما بخواهد در آن نقطه‌های قبلی آسمان به گوش بنشیند، تیرهای شهابی را می‌یابد که از خصوصیاتش این است که
تیراندازی در کمین دارد.
در نتیجه از مجموع دو آیه مربوط به این ماجرا به دست می‌آید که: جنیان به یک
حادثه آسمانی برخورده‌اند، حادثه‌ای جدید که مقارن با
نزول قرآن و
بعثت خاتم الانبیا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ رخ داده و آن عبارت از این است که با
بعثت آن جناب، جنیان از تلقی اخبار غیبی آسمانی و استراق سمع برای به دست آوردن آن ممنوع شده‌اند.
علامه طباطبایی در جایی دیگر می‌گوید: «آنچه به عنوان یک احتمال می‌توان در اینجا گفت، این است که این‌گونه بیانات در کلام الاهی از قبیل امثالی است که برای روشن شدن
حقایق غیر حسی در لباس حسی ذکر می‌شود؛ همان‌گونه که خداوند می‌فرماید: «
وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ »؛ «اینها مثال‌هایی است که برای مردم می‌زنیم و جز عالمان آنها را درک نمی‌کنند».
و امثال این تعبیرات در قرآن فراوان است؛ مانند
عرش ،
کرسی ،
لوح و
کتاب .
بنابراین این‌گونه می‌توان مطرح کرد که منظور از آسمان که جایگاه
فرشتگان است، یک عالم ملکوتی و ماورای طبیعی است و از این جهان محسوس، برتر و بالاتر است و منظور از نزدیک شدن شیاطین به این آسمان برای استراق سمع و پرتاب کردن شهاب‌ها به آنها آن است که آنها می‌خواهند به
جهان فرشتگان نزدیک شوند تا از اسرار
خلقت و حوادث آینده آگاهی یابند؛ ولی آنها شیاطین را با انوار معنوی ملکوتی که تاب تحمل آن را ندارند، می‌رانند.
از میان تفسیرهای متفاوت ارائه شده، به نظر می‌آید که موارد مطرح شده از مشهورترین اقوال در
تفسیر این آیه و
آیات مشابه باشد.
پایگاه اسلام کوئست.
