مسئولیت‌پذیری انسان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مسئولیت‌پذیری، انسان.
پرسش: انسان باید چگونه مسئولیت‌پذیر باشد و وظیفه‌اش را انجام دهد؟
پاسخ: مسئولیت‌پذیری در برابر دیگران، یکی از صفات ارزشمندی است که در نقطه مقابل
خودخواهی قرار گرفته و سرچشمه بسیاری از کمالات است. این ویژ‌گی
انسان را از گوشه خلوت و
انزوا خارج کرده، به طرف جامعه و زندگی اجتماعی سوق می‌دهد. مصداق‌های این نوع مسئولیت‌پذیری، عبارت‌اند از: خدمت به دیگران،
امر به معروف و
نهی از منکر، و فرهنگ‌سازی دینی.
مسئولیت‌پذیری انسان در برابر خود، همان
خودشناسی و
عمل به تعهدات اخلاقی است. همه ما وظیفه داریم که
مقام و منزلت خود را درک کنیم و
عبادات و اعمال اخلاقی را به عنوان وظیفه انجام دهیم تا
شخصیت انسانی ما شکوفا شود.
مسئولیت‌پذیری انسان در برابر
خدا،
اطاعت از قوانین و دستورات
اسلام است و به این معنا، گستره وسیعی را دربر می‌گیرد.
نکته مهم این است که مسئولیت‌پذیری متفرع بر مسئولیت‌شناسی و احساس مسئولیت است؛ ازاین‌رو نخست باید بکوشیم احساس مسئولیت را در خود و دیگران پیدا کنیم، آن‌گاه مسئولیت فردی و اجتماعی خود را بشناسیم و در گام سوم، مسئولیت خود را بپذیریم؛ یعنی به آن عمل کنیم.
مسئولیت‌پذیری ابعاد مختلفی دارد و مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
۱. مسئولیت‌پذیری انسان در برابر
خداوند.
۲. مسئولیت‌پذیری انسان در برابر خود.
۳. مسئولیت‌پذیری انسان در برابر دیگران.
مسئولیت‌پذیری نوع سوم بیشتر از دوتای قبلی مورد پرسش قرار می‌گیرد و ما هم رشته بحث را به آن وصل می‌کنیم. مسئولیت‌پذیری در برابر دیگران در صحنه جامعه و روابط بین فردی معنا پیدا می‌کند. مسئولیت‌پذیری به معنای سوم، یکی از صفات ارزشمندی است که در نقطه مقابل خودخواهی قرار گرفته و سرچشمه بسیاری از کمالات است. این ویژ‌گی انسان را از گوشه خلوت و انزوا خارج کرده، به طرف جامعه و زندگی اجتماعی سوق می‌دهد و سبب می‌شود که انسان حصار زندگی فردی و بی‌تفاوتی در برابر جامعه را در هم شکسته و بین
سرنوشت و
سعادت خود با سعادت و سرنوشت دیگران پیوندی عمیق برقرار کند.
رسول گرامی اسلام فرمود: «کسی که صبح کند و به امور
مسلمانان اهتمام نداشته باشد،
مسلمان نیست».
مسئولیت‌پذیری در برابر دیگران و در صحنه جامعه، مصادیق فراوانی دارد که در این‌جا عمده‌ترین آن‌ها را یاد‌آور می‌شویم:
یکی از مصادیق روشن و بارز مسئولیت‌پذیری در صحنه جامعه، خدمت به مردم و برآوردن
حاجات دیگران است. در سخنان
معصومان (علیهم‌السلام) در این زمینه سفارش فراوان شده است، لذا یکی از وظایف ما این است که نیازمندی‌های مادی، معنوی و ... دیگران به خصوص برادران دینی خود را در حد توان برآورده سازیم.
کمک مالی یکی از موارد مهم کمک به دیگران است.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «کسی که نیازمندان ما را یاری کند،
پاداش او با جد بزرگوار ماست».
امام باقر (علیه‌السلام) نیز فرمود: «از
حق مؤمن بر برادر مؤمن‌اش این است که چون گرسنه باشد سیرش کند، عیب‌ها‌یش را بپوشاند، در رفع غصه‌هایش بکوشد و بدهی او را بپردازد».
پس به مقتضای این
احادیث شریف، همه ما مسئولیت داریم که در حد توان و قدرت خود به نیازمندان جامعه کمک کنیم.
یکی دیگر از جلوه‌های خدمت به دیگران، کمک فکری و فرهنگی به مردم است. ائمه معصومان (علیهم‌السلام) در برخی
روایات، راهنمایی فکری به مردم را «اعانت» و «خدمت» دانسته‌اند.
افرادی که صلاحیت و شایستگی کار فرهنگی را دارند، وظیفه آن‌ها این است که با قلم و بیان خود در نشر فرهنگ اسلامی بکوشند؛ به ویژه کار فرهنگی در زمینه
تربیت و راهنمایی نسل جوان و نوجوان که آینده‌سازان کشور اسلامی هستند و از سوی دیگر، در معرض
تهاجم فرهنگی دشمن قرار دارند، باید بکوشیم که روحیه دین‌باوری را در آن‌ها بیدار کنیم.
تمام این موارد، از مصادیق مسئولیت‌پذیری و اهتمام به امور مسلمانان است.
در حدیثی که از حضرت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) نقل کردیم، ایشان فرمودند:
«
من اصبح و لا یهتمَّ بامور المسلمین فلیس بمسلم؛
کسی که صبح کند و به امور مسلمین اهتمام نداشته باشد، مسلمان نیست».
در این
حدیث اشاره به این مطلب شده است که همه ما در برابر مسلمانان
جهان وظیفه و مسئولیت داریم، از حقوق آن‌ها دفاع کنیم و در راه نجات و آزادی
مستضعفان و محرومان جهان تلاش کنیم.
در جای دیگر، پیامبر اسلام (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «کسی که فریاد یاری و کمک فرد دیگری را بشنود و
اجابت نکند، مسلمان نیست».
یکی دیگر از مسئولیت‌های اجتماعی که
انسان باید به آن عمل کند،
امر به معروف و
نهی از منکر است. امر به معروف، خوبی‌ها و نیکی‌های فردی و جمعی را ترویج می‌نماید و انگیزه کافی برای شناسایی و عمل به آن‌ها را فراهم می‌آورد. نهی از منکر به مبارزه با
انحرافات و آلودگی‌ها برخاسته و جامعه را از آسیب‌پذیری و سلطه‌پذیری از بیگانگان باز می‌دارد.
خداوند در
قرآن به انجام این رسالت اجتماعی تأکید فراوان کرده است: «باید در میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کرده، امر به معروف نموده و از منکر نهی نمایند، این گروه رستگارند».
آمران به معروف، پاسدار‌ان سنگرهای اعتقادی و رفتاری جامعه و حافظان
فرهنگ خودی و هویت ملی هستند و ناهیان از منکر، مرزبانان مقاوم در برابر تهاجم فرهنگی دشمنان‌اند؛ لذا چه خوب است که به این مسئولیت و وظیفه ارزشمند خود عمل کنیم و ارزش‌های اسلامی را در جامعه ترویج کرده با جلوه‌های تهاجم فرهنگی مبارزه کنیم.
خواستگاه تعالیم آسمانی،
فطرت انسانی است و این امتیاز مهم‌ترین برتری فرهنگ اسلامی بر فرهنگ الحادی غرب است. در نتیجه وظیفه و مسئولیت همه ما این است که «شکوفا کردن کمال‌جویی و
خداپرستی جوانان و
نوجوانان جامعه کوشا باشیم. همه ما به عنوان فرهنگ‌سازان جامعه اسلامی و کسانی که سعی داریم ارزش‌های اسلامی را در جامعه نهادینه کنیم، در صورتی می‌توانیم این وظیفه و مسئولیت خود را به نحو احسن انجام دهیم که روش‌های مؤثر و کارآمدی را به کار گیریم، ما وظیفه داریم که هم خود با رفتار و عملکرد خود الگوی مناسبی برای دیگران باشیم و هم الگوهای موفق مذهبی در طول تاریخ را به دیگران معرفی کنیم. آن‌چه بیان شد، مصادیق اصلی و عمده مسئولیت‌پذیری در روابط اجتماعی و صحنه جامعه بود که نتیجه آن برقراری
نظم و انضباط اجتماعی و
رشد و شکوفایی نیروهای فکری و
خودکفایی اقتصادی است.
برای کامل شدن بحث، مناسب است به دو حیطه دیگر مسئولیت‌پذیری یعنی مسئولیت‌پذیری انسان در برابر خود و مسئولیت‌پذیری در برابر خدا نیز اشاره کوتاهی شود.
مسئولیت‌پذیری در برابر خود، همان
خودشناسی و عمل به تعهدات اخلاقی است، همه ما وظیفه داریم که
مقام و منزلت خود را درک کنیم و عبادات و اعمال اخلاقی را به عنوان وظیفه انجام دهیم تا
شخصیت انسانی ما شکوفا شود.
مسئولیت‌پذیری در برابر خدا،
اطاعت از قوانین و دستورات
اسلام است و به این معنا، گستره وسیعی را شامل می‌شود.
نکته‌ای که در پایان لازم است یادآوری شود این‌که:
مسئولیت‌پذیری متفرع بر مسئولیت‌شناسی و احساس مسئولیت است؛ لذا ابتدا باید سعی کنیم احساس مسئولیت را در خود و دیگران پیدا کنیم، آن‌گاه مسئولیت فردی و اجتماعی خود را بشناسیم و در قدم سوم، مسئولیت خود را بپذیریم؛ یعنی به آن
عمل کنیم که پذیرش مسئولیت و انجام وظیفه، موارد بسیاری دارد و ما تنها به عمده‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها اشاره کردیم.
۱. یعقوب علی برحی، سیمای کارگزاران، شهریار، ۱۳۷۸ش.
۲. محمدعلی سادات، اخلاق اسلامی، سمت، ۱۳۶۸ش.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مسئولیت‌پذیری انسان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۲۵.
