مستضعفان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: استضعاف، مستضعفان.
پرسش: در
قرآن و در سنت مثال‌هایی درباره مستضعف یا مستضعفان وجود دارد! دلیل آن چیست؟
پاسخ:در آیات قرآن کلمه «
استضعاف » و مشتقات آن استعمال شده است که اکثر آنها به معنای «ضعیف شمرده شده» است و این معنا دارای مصادیقی مانند استضعاف عقیدتی، استضعاف مادی، استضعاف جسمی و عقلی می‌باشد. معنای دیگر استضعاف، به ضعف کشاندن است، به این معنا که
مستضعفان در واقع انسان‌هایی با
قدرت عقلی و عقیدتی قابل توجهی‌اند؛ ولی توسط زور و قدرت
مستکبران و دیگر شرایط اجتماعی به ضعف کشانده شده و توانایی مخالفت تا حد زیادی از آنان گرفته شده است. همین دو معنا در روایات نیز به کار برده شده است.
در تعالیم و معارف اسلامی دو اصطلاح «استکبار» و «استضعاف» کاربرد ویژه‌ای دارند. این دو واژه، از نظر کلمات
زبان عربی ، مصدر هستند و در باب استفعال قرار گرفته‌اند. درباره معنای استکبار و ویژگی‌های مستکبران در قرآن سؤال ۲۳۰۶۸ را مطالعه کنید.
استضعاف از ماده «ضعف» به معنای سستی و ناتوانی است. استضعاف به‌لحاظ هیئت دو معنا دارد؛ یکی ضعیف شمردن
که این معنا دارای استعمال بیشتر است و دیگری به ضعف کشاندن یا ضعیف کردن.
در آیات قرآن که کلمه «استضعاف» و مشتقات آن استعمال شده است، اکثر آنها به معنای ضعیف شمرده شده است و این معنا دارای مصادیقی مانند استضعاف عقیدتی، استضعاف مادی، استضعاف جسمی و عقلی است که به هر کدام به‌صورت مختصر و گذرا اشاره می‌کنیم.
در آیات متعددی از
قرآن کریم ، کلمۀ مستضعفان در مقابل مستکبران استعمال شده است. در این آیات به پیروی مستضعفان از مستکبران اشاره شده است که مستکبران توانسته‌اند با انواع تبلیغات و امکانات مادی فراوان که داشته‌اند، عقیده و باور خود را بر
جامعه تحمیل کنند؛ لذا وقتی در قیامت خداوند این دو گروه را در مقابل یکدیگر قرار می‌دهد، از مجادله آنان خبر می‌دهد و می‌فرماید: «
.... وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنینَ »؛
اگر ببینی هنگامی‌که این ستمگران در پیشگاه پروردگارشان (برای حساب و جزا) نگه‌داشته شده‌اند، درحالی‌که هر کدام
گناه خود را به گردن دیگری می‌اندازد (از وضع آنها تعجب می‌کنی)! مستضعفان به مستکبران می‌گویند:«اگر شما نبودید، ما مؤمن بودیم!».
بله، مستضعفان بهانه می‌آورند که اگر شما مستکبران نبودید، ما مؤمن بودیم و این پیروی از عقاید شما بود که ما را دچار
عذاب الهی کرد. اما خداوند این بهانه را قبول نکرده و همان‌طور که به مستکبران، ظالم می‌گوید، به مستضعفان نیز ظالم گفته است. بنابراین در این
آیه و آیات مشابه،
که گفت‌وگوی مستضعفان در مقابل مستکبران را آورده، مستضعفان را نیز در زمرۀ ظالمان بر شمرده است.
در آیاتی از قرآن کریم، این دو گروه در مقابل هم نیستند و فقط اشاره به مستضعفان شده است. این گروه افرادی مانند مسلمانان صدر
اسلام اند که ـ به‌خصوص تا قبل از هجرت ـ هیچ‌گونه امکانات مادی برای دفع ستم مستکبران نداشتند، خداوند از این واقعیت خبر داده و آنان را مستضعف می‌نامد، این استعمال با معنای لغوی استضعاف نیز هماهنگی دارد؛ زیرا کسانی که ضعیف شمرده شده‌اند، واقعاً هم می‌توانند ضعیف باشند و این دو با هم تنافی ندارد؛ بلکه بیشترین سازگاری معنای لغوی با این مصداق است؛ یعنی عده‌ای در جامعه ضعیف شمرده می‌شوند و در واقع ضعیف هم هستند، این معنا درباره کودکان و
زنان نیز که دارای ضعف قوای جسمانی‌اند نیز، صادق است. خداوند می‌فرماید: «
وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْض... »؛
و (به یاد آرید) هنگامی‌که شما اندک و مستضعف در روی
زمین بودید. در این آیه و آیات مشابه،
استضعاف باز هم به معنای اول آن آمده است.
در برخی از آیات به افراد ضعیف جامعه که احیاناً دارای قوای جسمانی ضعیف‌تری هستند و در اموری مانند
جهاد نمی‌توانند شرکت کنند و این
واجب الهی از آنان برداشته شده است، مستضعف اطلاق می‌شود. برخی از مردان، اکثر زنان و تقریباً همۀ کودکان از این دسته‌اند. خداوند می‌فرماید: «
إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدان... »؛
مگر ناتوان‌شدگان از مردان و زنان و کودکان .... در این آیه و آیات مشابه
مستضعف به معنای اول یعنی کسانی که ضعیف شمرده شده‌اند، آمده است که واقعاً هم در زمره ضعیفان جامعه هستند.
کلمۀ استضعاف در قرآن، لزوماً به معنای مثبت یا منفی نیامده است؛ در جایی که در مقابل مستکبران قرار گرفته و خبر از کرنش مستضعفان در مقابل آنان دارد، مذموم شمرده شده است؛ اما در جایی که خبر از یک واقعیت خارجی است (مانند استضعافی که در کودکان و زنان وجود دارد) نه‌تنها مذموم نیست، بلکه با ترحم به آنان نگریسته است. آیات ۹۷ و ۹۸ سورۀ نساء به زیبایی این دو مطلب را کنار هم آورده است؛ یعنی ابتدا مستضعفانی که در مقابل ستمگران
تسلیم شدند، مذمت کرده و آنان را وعده عذاب داده، سپس با ترحم خاص خود به زنان و کودکان و مردان ناتوان اشاره کرده و آنان را از شمول
عذاب خارج کرده است. قرآن می‌فرماید: « قطعاً کسانی که (با ترک هجرت از دیار کفر و ماندن زیر سلطه کافران و مشرکان) بر خویش
ستم کردند، (هنگامی که) فرشتگانْ آنان را قبض
روح می‌کنند، به آنان می‌گویند: (از نظر دین‌داری و زندگی) در چه حالی بودید؟ می‌گویند: ما در زمین، مستضعف بودیم. فرشتگان می‌گویند: آیا زمین خدا وسیع و پهناور نبود تا در آن (از محیط شرک به دیار
ایمان ) مهاجرت کنید؟! پس جایگاهشان
دوزخ است و آن بد بازگشت گاهی است• مگر مردان و زنان و کودکان مستضعفی که (برای نجات خود از محیط
کفر و
شرک ) هیچ چاره‌ای ندارند و راهی (برای
هجرت ) نمی‌یابند».
معنای دوم استضعاف، به ضعف کشاندن است. این معنا در مقابل مستکبران استعمال می‌شود؛ ولی مستضعف در این معنا به کسانی اطلاق می‌شود که در مقابل مستکبران از خود ضعف نشان نمی‌دهند (برخلاف مستضعف عقیدتی) و تابع آنان نیستند؛ اما به هر دلیل توسط آنان به ضعف کشانده شده‌اند؛ به‌طوری که توانایی مخالفت و ستیز با ظالمان، از آنان گرفته شده است.
این معنا هم احیاناً در
قرآن استعمال شده است.
از جمله این آیات می‌توان به آیه «
وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثین »؛
اشاره کرد، آیه می‌فرماید: «خواستیم کسانی که در
زمین مستضعف شده بودند، منت نهیم و آنان را پیشوایان مردم قرار دهیم و ایشان را
وارث کنیم».
در این آیه و آیات مشابه
استضعاف به معنای به ضعف کشاندن است؛ یعنی کسانی که به‌خودی‌خود می‌توانند قدرتمند باشند؛ ولی عده‌ای آنان را به ضعف کشانده‌اند.
بنابراین در
قرآن کریم از زنان و اطفال و کودکان بی‌سرپرست،
همچنین از مسلمانان در زمانی که در
مکه بودند،
به‌عنوان مصادیق مستضعف نام برده شده است.
در این قسمت به‌طور گذرا نگاهی به این واژه در روایات داریم.
در روایات به هر دو معنای استضعاف اشاره شده است. در برخی از روایات به اطفال و کودکان و یا
زنان و مردانی که قدرت فهم و درک پایینی دارند و به کودکان تشبیه شده‌اند، مستضعف گفته شده است
که این همان معنای اول استضعاف است.
در روایات همچنین اشاره‌های زیبایی به مصداق این معنا از استضعاف شده است، امامان و
پیامبران معصوم ـ علیهم‌السلام ـ در طول تاریخ از جمله ظلم‌ستیزانی بودند که با مشرکان و مستکبران مدارا نکردند؛ اما همیشه هم شرایط اجتماعی و حمایت مردم به‌گونه‌ای نبود که بتواند در مقابل ستمگران، آشکارا قیام کنند و به نوعی توسط آنان و دیگر شرایط به ضعف کشانده شدند. در برخی از روایات از این بزرگان نیز به‌عنوان مستضعف یاد شده است.
در روایتی است که
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ به
امام علی ـ علیه‌السلام ـ و حسنین ـ علیهماالسلام ـ نگاه کرد، گریست و گفت: شما مستضعفان بعد از من هستید، سپس ایشان
آیه «
وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً... » را قرائت کرده و فرمودند: این آیه تا روز
قیامت درباره ما جاریست.
این مصداق از روایت با معنای دوم استضعاف سازگار است؛ یعنی کسانی که به‌خودی‌خود می‌توانند قدرت داشته باشند؛ ولی توسط عده‌ای
قدرت آنان سلب شده است.
پایگاه اسلام کوئست.
