شبیه سازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پرسش: آیا شبیه سازی
حیوانات و
انسان از جهت
دینی مورد تأیید هست یا خیر؟
پاسخ:
از مسائل مهم و
مستحدثه ای که ذهن بسیاری از اندیشمندان
اسلامی را به خود مشغول کرده است، مسأله شبیه سازی (استنساخ) است.
اصطلاح زیست شناسی آن کلونینگ (Cloning) می باشد. کلون در زبان یونانی بمعنای جوانه و ترکه است و عمل کلونینگ عبارت از بریدن و تکثیر کردن است یعنی توالد موجود زنده بدون آمیزش جنسی.
این عمل در اکوسیستم حیاتی امری رایج و طبیعی است. پرشکان و زیست شناسان با الهام از
طبیعت در آزمایشگاه این عمل را روی حیوانات انجام داده اند و به نتایج مطلوبی در این زمینه دست یافته اند.
عمل شبیه سازی در مورد انسان تبدیل به مسأله جنجالی بین پرشکان کلون ساز و اخلاقیّون شده که در ا ین نوشتار به طور گذرا توضیح داده شده است. اصطلاحاتی نظیر شبیه سازی، انسان و
روح تعریف شده و نیز مسأله شبیه سازی از دیدگاه
علماء، دلایل مطرح شده در این زمینه و نحوه ارتباط این عمل با روح انسانی مورد بررسی قرار داده شده است.
طرح مسأله: در این نوشتار ما درصدد بررسی این مسأله هستیم که اولاً، آیا
قرآن بیان روشنی در زمینه شبیه سازی دارد یا نه؟ ثانیاً،
دانشمندان اسلامی در این رابطه چه نظری دارند؟ ثالثاً، ارتباط این عمل با روح انسان چگونه است؟
بدن انسان از سلول که دارای تمام اوصاف ژنتیکی او می باشد تشکیل یافته که در صورت پرورش ـ با یک روش خاص ـ این جزء کوچک، تبدیل به یک انسان مشابه می شود، که دارای تمام خصوصیات انسان اصلی است. به این روش خاص شبیه سازی می گویند.
شبیه سازی در مورد انسان (حیوان) بدین صورت انجام می گیرد که، سلولی از بدن یا خون او را درون تخمکی که خالی شده (پوسته تخمک) قرار می دهند و سپس (بدون اینکه ترکیبی صورت گیرد) در رحم انسانی (حیوانی) می کارند. و آن سلول پرورش پیدا می کند و درست شبیه موجود اصلی (انسان یا حیوان) می شود که سلول از او گرفته شده است. در این مسأله مسیر
تولد فرزند از ترکیب
نطفه نر و ماده نیست. این مسأله در مورد حیوانات عملی شده است، اما در مورد انسان به جهت ممنوعیت های قانونی، انجام نشده و اگر هم انجام شده اعلام نشده است.
شبیه سازی مثل قلمه زدن و بذرافشانی است که انسان در
آفرینش آن هیچگونه مشارکتی ندارد، بلکه هم قلمه و هم
زمین مساعد را
خدا آفریده است. این عمل میلیونها سال است که در
طبیعت انجام می گیرد مثلاً زنبورهای عسل به این نحو تکثیر می یابند.
هر چند
فلاسفه و
متکلمین انسان را در زمره جانداران قرار می دهند، اما در انسان خصوصیات و ویژگیهایی وجود دارد که او را از دیگر موجودات زنده مثل حیوانات و نباتات متمایز می سارد. در انسان حقیقتی وجود دارد که منشأ ویژگیهای منحصر به فرد او نظیر تعلق، استدلال،
عشق و... می باشد، این حقیقت را من یا
ذات انسان می نامند.
با توجه به بیان فوق، انسان دارای دو بعد است؛ یک بعد وجودی او بدن جسمانی و مادی است، و بعد دوم حقیقتی است که عموماً از آن به من یا خود و در مضامین دینی به روح و در اصطلاح فلاسفه و متکلمان از آن به
نفس انسانی تعبیر می شود.
برای بررسی دیدگاه علما، مطالب زیر قابل توجه می باشد:
۱. از نظر لوازم ذاتی و عرضی: با توجه به اینکه لازمه کاشتن در درون رحم نظر و لمس است که در صورت عدم استفاده از طرق شرعی نامشروع خواهد بود. مگر اینکه این کار توسط شوهر انجام شود که فرض نادری است.
۲. اصل اولی: چون مسأله مستحدثه است و آیه،
روایت،
اجماع و
دلیل عقلی بر عدم مشروعیت آن نداریم، پس
اصالتة الاباحه جاری می کنیم.
۳. پیامدها: برای سنجش پیامدها باید تبعات آن را در سه بعد اخلاقی، حقوقی و اجتماعی بررسی نمائیم.
در صورت رواج این مسأله در جوامع بشری،
نکاح و
ازدواج که نیاز طبیعی است به تدریج برچیده می شود و نظام
خانواده از بین می رود. و مسائل ناهنجاری نظیر، باردار شدن
زنان بی شوهر، باردار شدن
زنی از وجود خودش و... به وجود می آید
که اخلاق جهانی آن را نمی پذیرد زیرا وقتی خبر شبیه سازی منتشر شد واکنش‌های فراوانی از طرف دانشمندان و مذهبیون به وجود آمد.
به دلیل اینکه به فامیل خاص منتسب نیست و فردی فاقد
نسب است این مسأله مشکلات عدیده حقوقی را به وجود می آورد چون حتی
مادر او نیز مادر جانشین است نه مادر واقعی.
این عمل ارکان
جامعه را به هم می ریزد و به دلیل یک دست و شبیه بودن افراد، تنوع نژادی از بین می‌رود. و این با روح آیه «وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا»
ناسازگار است.
۱. رد یک ادّعا: شبیه سازان می گویند: با این عمل می توان
نسل نوابغ را ادامه داد. در پاسخ باید گفت: چه کسی تضمین می کند که شبیه یک
نابغه از هر لحاظ مشابه آن خواهد بود زیرا نبوغ تماماً ذاتی و جبلّی نیست، بلکه برای پرورش استعدادها محیط مناسب نظیر جامعه، خانواده و نیز نحوه
تربیت نقش اساسی خواهد داشت. مطلب دیگر اینکه ماهیت انسان بسیار پیچیده است. و برای دستیابی به تعالی ناگزیر از گذراندن صحیح مراحل تربیتی است والا تمام زحمات بر باد خواهد رفت و چه بسا یک انسان بالقوه دانشمند و سودمند به یک انسان بی فایده و زیان آور تبدیل شود.
۲. رد ادعای دوم: شبیه از نظر روحی و روانی مانند اصل است. اولاً این ادعا بعید به نظر می رسد. با یک نگاه به افراد بشر درمی یابیم که همه انسانها به دلیل تأثیرگذاری محیط و اجتماع از همدیگر متفاوتند، این مسأله حتی در دوقلوهای مشابه که در دو محیط متفاوت رشد کرده اند نیز وجود دارد.
علما دلائل زیر را بیان فرموده اند که اجمالاً مورد بررسی قرار می گیرد:
بدن ما ملک خداست و اجازه تصرف در آن و شبیه سازی را نداریم.
این سخن، منطق پیروان «اصالة الخطری» یا «اصالت الحرمة» اشیاء است، در حالیکه اصل در اشیاء اباحه است. اگر منظور از ملک خدا بودن
مالکیت تکوینیه است، در مقابل از سوی
خداوند بر اساس
آیات و
روایات اجازه تصرف داده شده
که ایندو با هم منافات ندارد.
آیه «فلیغیرن خلق ا....
» در این آیه
شیطان با
وسوسه انسان قصد تغییر خلق
خدا را دارد و ما نباید با شبیه سازی خلق خدا را تغییر دهیم.
این سخن به دو دلیل بی اساس است: ۱. در این صورت باید از انجام بسیاری از کارهای
مباح نظیر جراحی ها و جداسازی دوقلوها و... جلوگیری شود. ۲. «خلق الله» در آیه اشاره به
فطرت است شیطان می گوید من اینها را وسوسه می کنم تا فطرت الله را تبدیل به
کفر کنند.
شبیه سازی بر اساس اصل اولی مشمول اصالة الاباحه است و دلائل حرمت آن نیز ضعیف است. ولی از نظر عناوین ثانوی برای جوامع بشری خطرناک است و ملل
جهان آنرا منافی اخلاق می دانند. و حتی بسیاری از دولتها با تصویب قانون اینکار را ممنوع دانسته اند.
با توجه به اینکه
فلاسفه و شماری از متکلمان
اسلامی بُعد دوم وجود آدمی یعنی روح یا نفس را موجودی مجرد و غیر مادی می دانند و عمل شبیه سازی یک عمل مادی است و نمی تواند تأثیرگذار بر روح آدمی باشد زیرا روح قابلیت انقسام و تجزیه پذیری را ندارد
به دلیل اینکه ترکیب روح و بدن، ترکیبی اتحادی است. در این ترکیب بروز خواص مادی محال است. پس در این عمل هر کدام از افراد شبیه به هم دارای روح جداگانه ای است که به تبع هر کدام دارای شخصیت و من مستقل بوده و تنها در خواص ژنتیکی شباهت دارند.
۱ـ بحوث فی الالهیات، جعفر سبحانی، ج ۶، بحث معاد، شبهه آکل و ماکول.
۲ـ کشف المراد، علامه حلی، بحث معاد و تجرد روح.
۳ـ موضع دین و علم در خلقت انسان، فرامرز قراملکی.
۴ـ علم و دین و معنویت، دکتر مهدی گلشنی.
۵ـ دین پژوهی در جهان معاصر، دبیرخانه دین پژوهان کشور.
۶ـ فلسفه اخلاق، استاد مطهری.
۷ـ علل گرایش به مادیگری، استاد مطهری.
اندیشه قم.
