علماء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: علما، اسلام،
پیامبران، بنی‌اسرائیل،
انبیا، علوم الهی.
پرسش: آیا علمای اسلام از پیامبران بنی‌اسرائیل برترند؟ آیا حدیث «العلماء فی امتی افضل من انبیاء بنی اسرائیل» صحت دارد؟
پاسخ: گفتاری بسیار شایع در میان عموم مردم و حتی بعضی از اهل علم وجود دارد که علمای اسلام، از انبیای بنی‌اسرائیل برترند؛ و در هنگام دلیل به این جمله عربی استناد می‌کنند: «علماء امتی أفضل من انبیاء بنی‌اسرائیل». اما این روایت، یا روایتی که این معنا را برساند، در میان کتاب‌های اولیه حدیثی شیعه وجود ندارد؛ البته برخی کتاب‌ها آن را نقل کرده‌اند، ولی هیچ سندی برای آن نیاورده‌اند. هم‌چنین هیچ شهرتی نیز پیرامون این روایت وجود ندارد. بنابراین این معنا و مفهوم، منبع حدیثی قابل اعتماد نداشته و نمی‌توان بنیانی حدیثی برای آن قائل شد و به‌عنوان یک
روایت قطعی از آن بحث کرد.
گفتاری بسیار شایع در میان عموم مردم و حتی بعضی از اهل
علم وجود دارد که علمای
اسلام از انبیای بنی‌اسرائیل برترند؛ و در هنگام دلیل به این جمله عربی استناد می‌کنند: «علماء امتی أفضل من انبیاء بنی اسرائیل».
اما آن‌چه را که در سؤال به‌عنوان روایت مطرح شد و یا روایتی که این معنا را برساند، در میان کتاب‌های اولیه حدیثی
شیعه وجود ندارد؛ البته برخی کتاب‌های غیر حدیثی آن را نقل کرده‌اند؛ ولی هیچ سندی برای آن ذکر نکردند، و هیچ شهرتی نیز برای آن در منابع وجود ندارد. بنابراین این معنا و مفهوم، منبع حدیثی قابل
اعتماد نداشته و نمی‌توان بنیانی حدیثی برای آن قائل شد و به‌عنوان یک روایت قطعی از آن بحث کرد.
اما روایتی دیگر وجود دارد که می‌گوید: «علماء امّتی کأنبیاء بنی اسرائیل». در مورد این
حدیث نخست سند آن را بررسی می‌کنیم، سپس به معنا و مفهوم آن می‌پردازیم.
در میان کتاب‌های شیعی، تنها تعدادی از منابع، این حدیث را نقل کرده‌اند و هیچ‌کدام سند کاملی را برای آن ذکر نکرده و تنها به‌صورت مرسل آن را بیان کردند.
بنابراین نمی‌توان با قطع و
یقین این کلام را حدیث دانست.
هم‌چنین این حدیث در تعدادی از منابع
اهل سنت نیز نقل شده است.
البته می‌توان این احتمال را داد که این روایت در بحث‌های کلامی مورد استفاده قرار می‌گرفته و
اهل سنت که آن را در منابع خود داشتند، از آن استفاده می‌کردند و کم‌کم در میان شیعیان نیز رواج یافته و از آن‌جا که منع نقلی و عقلی بر آن نبوده، به‌صورت مرسل در کتاب‌های شیعه نقل شده است.
اما به لحاظ محتوا، این روایت ابهامات بسیاری دارد! آیا انبیای بنی‌اسرائیل شامل
پیامبران اولوالعزم آنها نیز می‌شود؟ آیا علمای امت پیامبر، تنها شامل ائمه اطهار که دارای مقام
ولایت هستند می‌شود، یا این‌که تمام علمای اسلام، چه در سده‌های نخستین و چه در قرون بعدی، مصداق این روایت هستند؟ تشبیهی که در روایت وجود دارد به چه معناست و وجه تشبیه در روایت چیست؟ و ... .
ما در این مجال تلاش می‌کنیم اندکی از ابهامات این روایت را روشن نماییم.
«
علماء امّتی کأنبیاء بنی اسرائیل».
در روایت از حرف تشبیه «کاف» استفاده شده است، و معمولاً تشبیه، در
مقام بیان افضل بودن و یا تساوی نیست؛ بلکه نوعی شباهت را بیان می‌کند و بیان شباهت مقصود اصلی متکلم است؛ لذا نمی‌توان مفهومی قطعی از تساوی بین طرفین و یا عدم آن را استنباط کرد؛ اما در نهایت می‌توان از همین شباهت، تساوی در برخی جهات را استنباط کرد.
اما در این‌که منظور از «علمای امت»
پیامبر چه کسانی هستند، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد.
عده‌ای آن را تنها به
ائمه اطهار علیهم‌السلام معنا کرده‌اند.
گروهی دیگر از علما نیز آن را اعم از ائمه‌ی اطهار و علمای اسلام (همان‌طور که ظاهر روایت نیز این‌گونه است)
تفسیر کرده‌اند.
عده‌ای نیز ائمه را خارج از مصادیق روایت دانسته و قائل‌اند تنها علما مصداق روایت می‌باشند و ائمه از انبیای بنی‌اسرائیل بالاترند.
از مرحوم کاشف الغطا پیرامون این
حدیث سؤال شد که مقصود از علما در این حدیث: «علماء امتی کانبیاء بنی اسرائیل» آیا ائمه هستند یا علمای شیعه؟ و مقصود از انبیا، انبیای اولوالعزم و صاحبان شرایع نیز هستند یا انبیای دیگر غیر صاحبان
کتاب و
شریعت.
ایشان فرمودند: اگر علما را شامل ائمه هم بدانیم، انبیا نیز اعم از
اولوالعزم خواهند بود و اگر فقط فقهای شیعه را مصداق روایت بدانیم،
انبیا هم غیر صاحبان شرایع می‌باشند.
کلام مرحوم کاشف الغطا با مبانی کلامی سازگاری بیش‌تری داشته و با سیاق روایت نیز مناسب است.
اما در این‌که وجه شباهت بین دو طرف چیست، احتمالات بسیاری را ذکر کرده‌اند که تعدادی از آنها را از شیعه و
اهل سنت نقل می‌کنیم:
«... و همین است فرموده‌ی پیغمبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ «علماء امّتی کانبیاء بنی‌اسرائیل» یعنی علما در درستی و راستیِ
حق جستن و از همه چیز رو گرداندند، همانند پیغمبران بنی‌اسرائیل هستند».
«انبیای بنی‌اسرائیل تا زمان
حضرت عیسی علیه‌السلام بر یک
شریعت بودند و شریعت سابق را
اقامه و احیا می‌کردند. علمای اسلام نیز بر همین سیاق بوده و بر یک شریعت‌اند و آن را
تبلیغ و احیا می‌کنند و از این باب پیغمبر فرمود: (علماء أمتی کأنبیاء بنی إسرائیل) پس همانا خداوند در این امت کسانی را می‌فرستد تا احیاگر
دین باشند».
«مردم بر سه دسته‌اند: عده‌ای ناقص هستند، عده‌ای کامل ولی نمی‌توانند در اصلاح ناقص کمک کنند و عده‌ای دیگر کامل‌اند و قدرت بر اصلاح
انسان ناقص نیز دارند.
قسم اول عموم مردم هستند، قسم دوم اولیای الاهی‌اند، قسم سوم انبیا.
و از آن‌جا که شایستگی انبیا در سیر انسان‌های ناقص به
کمال متفاوت است، درجات آنها نیز متفاوت است.
از این باب
پیامبر اکرم فرمود: «علماء أمتی کأنبیاء بنی إسرائیل»؛ پس در میان علما نیز مراتب و درجاتی وجود دارد و همین سبب تشبیه علمای اسلام به انبیای بنی‌اسرائیل شده است».
«تشابه در میان علمای امت پیامبر و انبیای بنی‌اسرائیل در علوم الاهیه‌ای است که آنها را از
خداوند اخذ کرده‌اند و هیچ کسبی در آن وجود ندارد؛ همانا انبیای بنی‌اسرائیل علوم خود را از طرف خداوند گرفته‌اند و
اهل بیت نیز علوم خود را تنها از خداوند اخذ کرده‌اند و این وجه شباهت بین آنهاست. هم‌چنین منظور از علما، غیر اهل بیت نیستند؛ زیرا آنها علوم خود را کسب کرده‌اند؛ به خلاف انبیای بنی‌اسرائیل».
البته اینها تنها مواردی برای شباهت بین علمای اسلام و انبیای بنی‌اسرائیل بوده و می‌توان موارد دیگری را نیز بیان داشت که از فرصت این مختصر به دور است.
پایگاه اسلام کوئست.
