راهکارهای خودشناسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: خودشناسی.
پرسش: برای خودشناسی چه اقدامات و کارهایی باید کرد؟
پاسخ: برای خودشناسی لازم است به کلیه مباحث به صورت کلی نگاه کرد؛ چون در این صورت است که بحث نتیجه می‌دهد. دیگر این‌که در مرحله
عمل (
خودسازی) که مرحله پس از خودشناسی است، باید توجه داشت که تحت برنامه صورت بگیرد؛ یعنی انسان هر روز شرط کند که بندگی خدا را می‌کند (
ترک گناه و انجام واجبات) و بعد در طول روز مراقب
اعمال خود باشد و در شب، اعمال گذشته روز خود را محاسبه کند و تصمیم بگیرد عیب‌ها را انجام ندهد و اصلاح کند. (مشارطه، مراقبه و محاسبه) و مهم‌تر این‌که به رشد
شخصیت در تمام ابعاد (عاطفی، عقلی، بدنی، اجتماعی و ...) توجه کرده و از مقایسه خود با دیگران در این راه اجتناب کنیم. چون شرایط هر فردی وظیفه خاص هر فرد را می‌طلبد و به جای نتیجه به انجام وظیفه فکر کنیم.
قبل از شروع به بحث لازم است بگوییم که
خودشناسی در انسان دارای ابعاد و مراتب مختلف است و معانی مختلفی دارد. این عنوان در اصل مربوط به شناخت حقیقت نفس انسانی است که در مباحث مربوط به
معرفت نفس مورد بحث و مطالعه قرار می‌گیرد (خویشتن‌شناسی نوعی).
در این‌جا مراد از خویشتن‌شناسی، شناخت انسان (خویشتن) از نظر صفات و استعدادها و ملکات اخلاقی (خویشتن‌شناسی اخلاقی) است.
نوعی دیگر از خویشتن‌شناسی نیز وجود دارد که از آن به «خویشتن‌شناسی جنسیتی» (رجوع کنید به کتاب‌های «نظام حقوق زن در اسلام» و «خصوصیات روحی زن») می‌توان تعبیر کرد. این بحث مربوط می‌شود به
شناخت خود از نظر استعدادها و سرمایه‌های خاصی که در هر یک از دو جنس
مرد و زن وجود دارد.
یعنی شناختن صفات و استعدادهای مثبت و منفی خود به جهت اقدام به سازندگی برای رسیدن به تکامل انسانی.
گام‌هایی که در جهت سازندگی اخلاقی کاربرد دارند، عبارت‌اند از:
گام خودشناسی: قدم اول در راه سازندگی شخصیت و ابعاد آن (جسمی، عقلی، عاطفی، اخلاقی، دینی و اجتماعی)
این است که با صفات و استعدادها علائق و امیال و انواع گرایش‌های خود آگاه و ناخودآگاه خود آشنا شویم.
قدم دوم: واقع‌بینی است. انسان ابتدا به خاطر
عشق به خود، نفس خویش را از هر نقصی پاک می‌شمارد و خود را آراسته به
کمال می‌داند. پس انسان اگر دوست دارد به کمال برسد و خود را از آن محروم نسازد، باید قبل از هر چیز خود را نیازمند به
تزکیه و سازندگی و آراسته شدن به خوبی‌ها بداند و بعد، از روی حقیقت‌جویی به تجزیه و تحلیل احوال درونی خود بپردازد و از فریب دادن خود به شدت اجتناب ورزد و بداند که با
اغفال و گول زدن خود و دیگران واقعیت عوض نمی‌شود و قدمی در راه رشد جلو نمی‌رود.
قدم سوم: پس از این‌که واقعاً تصمیم به سازندگی اخلاقی گرفتیم، باید مراحل رشد را یکی پس از دیگری «به تدریج» و با «آگاهی» طی نماییم. بنابراین نیازمندیم از علمای اخلاق برجسته و کتاب‌های آنها استفاده کنیم. (از جمله اساتید اخلاق استاد آیت‌الله حسین مظاهری).
قدم چهارم: توجه داشته باشیم که مسائل تزکیه و
خودسازی بسیار حساس است، بنابراین باید تزکیه حقیقی (که یک خانه‌تکانی عمقی است) را از تزکیه و سازندگی اخلاقی اسمی و زبانی جدا کنیم و بدانیم افرادی که از وسط راه بازگشتند و بی‌راهه رفتند خود را فریب دادند و دچار ظاهرسازی شدند.
قدم پنجم، شناختن موانع خودشناسی است:
بزرگ‌ترین مانع «خودخواهی‌های» انسان است.خویشتن‌شناسی امری مشکل نیست، ولی غالباً افراد از آشنایی با نقص‌های خود وحشت دارند. این وحشت باعث پرده‌پوشی، خود‌فریبی،
ریاکاری به صورت آگاهانه و ناآگاهانه درآید.
مخفی کردن
عیوب و نپذیرفتن توصیه‌های اخلاقی، تذکرات و پندها.
دلخوش کردن به شخصیت کاذب با مخفی نگه داشتن عیب‌ها.
تملق و تمجید صفاتی که درمانی است توسط دیگران.
کسی که به عیوب خویش اعتراف کند و بپذیرد، باید در پی حل و رفع آن برآید؛ لذا نفس و
شیطان از همان اول وسوسه می‌کند که بگوییم عیبی نداریم تا از زحمت مرحله بعدی نیز در آسایش باشیم.
قدم ششم: توجه به بزرگ‌ترین سرمایه خدادادی ما یعنی فطرت سالم خود و گرایش‌های آنها و تفکیک گرایش‌های حیوانی خوراک و ... از گرایش‌های والای انسانی مثل پرستش، حقیقت‌جویی و تغذیه هر دو بعد جسمی و روحی براساس دستورات
شرع و اهمیت دادن به بعد روحی (اصالت انسان).
قدم هفتم: پس نباید تنها بر عیوب تمرکز کرد. ما دارای امتیازات و فضائل اخلاقی زیادی نیز هستیم که برخی از آنها موروثی است و برخی اکتسابی است. (توجه به امتیازات خود باعث قدرت روحی،
اعتماد به نفس در خودسازی و
امید می‌شود).
قدم هشتم: آگاهی از امتیازات و استعدادهای ما باعث
غرور و
فخر و مباهات بر دیگران نشود. (البته این امر در صورت دخالت خودخواهی است.) گاهی آن‌قدر غرور عمیق می‌شود که در گفتار و از آن بالاتر در
چهره و رفتار نیز مشخص می‌گردد که خود باعث مشکلات زیادی می‌گردد. پس باید انسان آگاه شدن به استعدادها و امتیازاتش را تنها در راه
رشد و تکامل به کار ببرد و باعث خضوع او گردد. پس هرگاه درک امتیاز باعث انجام کار مثبت (یتیم‌نوازی، احترام به همنوع و پرستش شد این خود از علائم تضعیف خودخواهی و مرتبه‌ای از مراتب وارستگی است.
راه‌های جلوگیری از فخر و مباهات منفی
عبارت‌اند از:
۱. توجه به
عیب و امتیازات خود با هم.
۲. توجه به آثار بد فخر و
تکبر که حاصل از شناخت امتیازات خود است. (مانع از
تواضع شود خود سد راه پیشرفت معنوی است).
۳. امتیازات ما فقط با
اراده ما به دست نیامده که
فخرفروشی کنیم؛ بلکه عوامل دیگری در آن نقش داشته‌اند. (مثل قدرت حافظه و...) گاهی موفقیت تو مرهون و وابسته به زحمات عده‌ای دیگر است (پس آن را توفیق الهی بدانیم).
۴. اگر بچه می‌دانست که چقدر
پول در
جهان است، با تکان دادن قلک خود خوشحال نمی‌شد (مثال از استاد محسن قرائتی) انسان فخرفروش اگر از انسان‌های کامل‌تر از خود و صفات بسیار والای انسانی آنها آگاه شود، چنان غافل نمی‌شود.
قدم نهم، توجه به صفات اخلاقی فعال و غیر فعال است.
۱. شناخت صفات فعال (مثبت و منفی) کار بسیار دشواری نیست.
۲. صفات غیر فعال (مثبت و منفی) یا ضعیف‌اند و یا به صورت
استعداد بوده و هنوز شرایط ظهور برای آنها پیدا نشده است. انسان باید درصدد شناسایی این صفات پنهان باشد تا از صفات مثبت کمال استفاده را ببرد و با صفات منفی قبل از ریشه‌دار شدن و قوی شدن آنها مقابله کند.
قدم دهم:
صفات ما دو گونه‌اند:
صفات اکتسابی با تلاش فرد و تحت تاثیر شرایط محیطی (مثل
خانواده، مدرسه،
فرهنگ، اجتماع و
مذهب) به دست می‌آیند.
صفات موروثی: برخی صفات روحی از طریق توارث از نسل‌های قبلی به او انتقال پیدا کرده‌اند که با کمک شرایط محیطی و عوامل تربیتی و همراهی صفات جنبی دیگر به مرحله فعلیت می‌رسند.
قدم یازدهم:
یادگیری روش‌های مقابله با صفات منفی (خودخواهی که مادر همه صفات منفی است،
حسد،
کینه،
ریا و ...).
قدم دوازدهم:
یادگیری روش‌های تقویت صفات مثبت (هم نوع دوستی، حس حقیقت‌جویی و پرستش و ...).
لازم است برای خودشناسی به کلیه مباحث به صورت کلی نگاه کرد؛ چون در این صورت است که بحث نتیجه می‌دهد. نکته دیگر این‌که در مرحله عمل (خودسازی) که مرحله بعد از خودشناسی است، باید توجه داشت که تحت برنامه صورت بگیرد؛ یعنی انسان هر روز شرط کند که بندگی خدا را می‌کند (ترک گناه و انجام
واجبات) و بعد در طول
روز مراقب اعمال خود باشد و در
شب، اعمال گذشته روز خود را
محاسبه کند و تصمیم بگیرد عیب‌ها را انجام ندهد و اصلاح کند. (
مشارطه،
مراقبه و محاسبه) و مهم‌تر این‌که به رشد شخصیت در تمام ابعاد (عاطفی، عقلی، بدنی، اجتماعی و ...) توجه کرده و از مقایسه خود با دیگران در این راه اجتناب کنیم. چون شرایط هر فردی وظیفه خاص هر فرد را می‌طلبد و به جای نتیجه به انجام وظیفه فکر کنیم.
۱. به سوی خودسازی، استاد محمدتقی مصباح یزدی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
۲. خلاصه معراج السعادة، موسسه در راه حق، شیخ عباس قمی.
۳. خود و ناخود، محمود اکبری، انتشارات مؤسسه فرهنگی سماء.
۴. روش خودسازی، فریده مصطفوی (خمینی)، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «راهکارهای خودشناسی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۱/۰۷.
