خشم و غضب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: خشم، غضب.
پرسش: راه‌های جلوگیری از خشم و غضب کدام‌اند؟
پاسخ: برخی پی‌آمدهای ناگوار خشم بدین شرح است: تیرگی عقل، ویرانگری و تبهکاری، وپشیمانی.
غریزه خشم و
غضب نیز (مانند دیگر غرایز انسانی)، نیرویی کور و بی‌شعور است که تنها ارضای خود را می‌طلبد، که اگر تحت رهبری عقل قرار گیرد و در جای خود، به اندازه صحیح
اعمال شود، مایه
خوش‌بختی و
سعادت بوده و آدمی در شئون مختلف
زندگی، از فواید آن بهره‌مند می‌گردد و اگر خودسر و بی‌قیدوبند باشد و در راه غلط و خلاف مصلحت به کار افتد و لجام گسیخته
عمل کند، باعث
فساد و تباهی می‌شود و مصیبت‌های سخت و جبران‌ناپذیری به بار می‌آورد.
در پاسخ به این سؤال ابتدا به تبیین غریزه
خشم و آثار و پی‌آمدهای آن پرداخته، سپس به شیوه‌ها و راهکارهایی در رابطه با چگونگی کنترل و تعدیل غریزه خشم و پرخاشگری اشاره می‌کنیم.
خشم در اصل نیرویی است دفاعی که برای دفاع از خود یا پاسداری از
حق در نهاد
انسان گذارده شده، ولی اگر از محور اصلی خویش خارج گردد، تبدیل به یکی از رذایل بزرگ اخلاقی می‌شود و رذایل دیگری را به همراه می‌آورد. بنابراین اگر خشم در جهت پاسداری از حق و دفاع از چیزی باشد که دفاع از آن عقلاً و شرعاً ضروری است، از جمله فضایل اخلاقی است؛ اما اگر بر مبنای خودخواهی به وجود آید، مادر بسیاری از رذایل می‌شود. بنابراین کسی که هرگز خشم به سراغ او نمی‌آید و در برابر تمام صحنه‌ها بی‌تفاوت و آرام است، او انسان کاملی نیست.
خشم در مواجهه با
ظلم و تعدی و در
مقام دفاع از حقیقت، به شرطی که شکل افراطی به خود نگیرد و انسان را از محور
اعتدال خارج نکند، ناشی از بیداری دل و حساسیت در برابر
حق و باطل است.
خشمی که براساس خودخواهی به وجود می‌آید، بارزترین شکل خشونت روحی است و در صورتی که شخص قدرت بر
انتقام داشته باشد، او را وادار به اعمال خشونت می‌کند و اگر شخص قدرت بر انتقام یا فرونشانیدن آتش غضب از روی
اختیار نداشته باشد، به درون او گریخته و به صورت عقده‌های روحی و کمپلکس‌های روانی در قالب «کینه» درمی‌آید.
این کینه درونی که حالت تغییر‌شکل‌یافته غضب است، به صورت‌های مختلف، برحسب شرایط بیرونی ظاهر می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها
حسد،
غیبت و
دروغ و
تهمت، شماتت و
تحقیر و
بدزبانی، شدت عمل و به طور کلی بدخلقی، ستم و آزار و تضییع حق و امثال آن است.
به‌هرحال خشم و
کینه از آن جهت که تعادل روحی انسان را به هم می‌زند، او را از محور حق و عدل خارج می‌سازد و بر این اساس از فضایل و کمالاتی چون رفق و نرمی در رفتار، مدارا با دیگران، عفو و گذشت،
حسن خلق و
حسن معاشرت محروم و بی‌نصیب می‌گردد و خوی پرخاشگری و درندگی به تناسب شدت و ضعف این رذیله اخلاقی بر او حاکم می‌شود.
همان‌گونه که گذشت، نیروی خشم، اگر از محدوده ضرورت فراتر و از کنترل اراده آدمی خارج شود، همچون آتشی سوزان یا سیلی بنیان کن، هر چه را بر سر راه خود بیابد، می‌سوزاند و تباه می‌کند و پی‌آمدهای شومی را نخست برای صاحبش و سپس برای دیگران به ارمغان می‌آورد.
علی (علیه‌السلام) در این باره فرمود: «خشم آتشی سوزانده است، هر که آن را فرو خورد، خاموشش ساخته و هر که آزادش گذارد، خود او، اول کسی است که در شعله‌اش می‌سوزد.
اینک به برخی پی‌آمدهای ناگوار خشم از منظر
روایات معصومان (علیهم‌السلام) اشاره می‌کنیم:
تا زمام امور انسان، در اختیار
عقل است، جز در مسیر مصلحت خویش گام برنمی‌دارد، لیکن
افراط در خشم، چراغ نورانی عقل را تیره و بی‌فروغ می‌سازد و
انسان، بی‌چون‌و‌چرا در خط فرمان نیروی بی‌شعور خشم می‌گذارد و دیگر مصلحتی نمی‌بیند تا به سویش گام بردارد.
امام علی (علیه‌السلام) فرمود: «خشم خردها را تباه می‌کند و آدمی را از مسیر درست دور می‌سازد».
اگر انسان خشمگینی را که لجام عقل را گسیخته و سراپای وجودش را آتش غضب مشتعل ساخته، به دیوانه‌ای زنجیری یا درنده‌ای وحشی تشبیه کنیم، گزاف نگفته‌ایم. او نه گوش شنوایی دارد که
نصیحت و سخن حق در آن نفوذ کند و نه چشم بینا و واقع‌بینی دارد که راه را از بی‌راهه تشخیص دهد و نه فکر روشنی دارد که قدرت دسته‌بندی امور جزئی و استنتاج عقلی را از آن‌ها داشته باشد.
او هر که و هر چه را که مانعی بر سر راه خواهش‌های کور و دور از منطق خود بیاید، آسیب رساند، و ویران می‌کند.
حضرت علی (علیه‌السلام) فرمود: «خشم شدید، منطق را تغییر می‌دهد، ارتباط اجزای استدلال را قطع و موجب پراکندگی فهم و
فکر می‌شود».
به تدریج با فرو نشستن شعله‌های خشم، دیدگان خود به‌روشنی می‌گراید، قدرت
تفکر و
اندیشه فرد به کار می‌افتد و آن‌چه را که در دوره کوتاه تسلط خشم، بر او گذشته به ارزیابی می‌نشیند. سخنان زشت، نسبت‌های ناروا، پرده‌دری‌ها، خارج شدن از چهارچوب فضایل انسانی، ارتکاب جرم، جنایت جبران‌ناپذیر و ... تصویر زشتی برای همیشه در ذهنش به جا می‌گذارد، تصویری که اگر محکمه قاضی و مجازاتی هم در کار نباشد، یادآوری آن پیوسته او را عذاب خواهد داد که: «چرا چنین کردم؟!... ای کاش بر خود مسلط بودم و ... او پشیمان است و افسوس می‌خورد؛ ولی دیگر پشیمانی سودی ندارد.
از‌همین‌روست که امام علی (علیه‌السلام) فرمود: «
ایّاک و الغضَبَ فاوّلُهُ جنُونٌ و اخرهُ ندمٌ؛ از خشم دوری کن که آغازش دیوانگی و پایانش پشیمانی است».
برای مهار خشم و درمان آن، باید انگیزه‌هایی را که موجب پیدایش خشم می‌شود، بشناسیم. علل و عواملی که ممکن است، زمینه‌ساز خشم شوند یا آن را تشدید می‌کنند، بسیارند؛ ولی می‌توان آن‌ها را به دو گروه کلی تقسیم کرد:
عوامل درونی که ریشه آن‌ها به خود شخص برمی‌گردد و از درون وجود او سرچشمه می‌گیرد؛ مانند
کبر،
عجب،
حرص،
حسد، شوخی‌های رکیک و ... .
عوامل بیرونی که از خارج سبب انگیزش خشم انسان می‌شود.
عوامل درونی را باید با
خودسازی و
تزکیه نفس ریشه‌کن ساخت؛ ولی عوامل خارجی را چون هم گسترده‌اند و هم در اختیار ما نیستند، کمتر می‌توان کنترل کرد. با وجود این، انسان بایستی
اراده خود را طوری تقویت کند و بر
غریزه خشم خویش طوری مسلط شود که این غریزه در چنین مواقعی تابع عقل و اراده او شود، نه حاکم بر آن.
آن‌چه ذکر شد، مربوط به ریشه‌کن سازی اسباب و عللی است که خشم را برمی‌انگیزد و سبب بروز آن می‌شود، لیکن باید دید، اگر با رعایت مسائل فوق، باز هم نیروی غضب تهییج شد و آتش خشم زبانه کشید، چه باید کرد؟
در این باره دستورات جزئی‌تری از اولیای بزرگوار اسلام رسیده که برخی را یادآور می‌شویم:
یادآوری فضیلت کظم غیظ،
عفو و
بردباری و نیز پاداش عظیمی که خدای متعال برای دارندگان این صفات تعیین کرده، از جمله این‌که
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «
من کفّ غضبهُ کفّ الله عنهُ عذابه؛ آن که خشم خود را باز دارد، خداوند
عذاب خود را از او باز خواهد داشت.
یادآوری عظمت عذاب الهی، گستردگی قدرت و حاکمیت او و این‌که توانایی انسان بر کسی که مورد خشم او قرار گرفته، در برابر قدرت لایزال خداوند نسبی و ناچیز است و نیاز او به عفو و اغماض الهی به مراتب بیش‌تر از نیاز مردم به
عفو اوست.
در این باره
امام صادق (علیه‌السلام) چنین فرمود: «در
تورات نوشته شده: ای فرزند
آدم! مرا هنگام خشم خویش به یاد آور تا تو را هنگام خشم خود یاد آورم».
پناه بردن به خدا از
شر شیطان و وسوسه‌های او، به این‌که بگوید: «
اَعوذُ بالله من الشّیطانِ الرّجیم» و این دستوری است که گاهی
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به افراد خشمگین می‌فرمود.
وضو گرفتن یا غسل کردن با آب سرد نیز در فرو نشاندن آتش خشم مؤثر است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) فرمود: «
اذا غضبَ احدُکُم فلیتوَضّا بالماءِ الباردِ، فانّ الغضبَ منَ النّار؛ هرگاه یکی از شما را خشم فرا گرفت، با آب سرد وضو بگیرد، زیرا خشم از
آتش است.
سکوت و
آرامش نیز در پیش‌گیری از خشم مؤثر است.
علی (علیه‌السلام) فرمود: «
و داووا الغضب بالصّمت؛ خشم را با سکوت درمان کنید».
تغییر وضعیت از حالت ایستاده به نشسته یا به عکس نیز در برخی
روایات توصیه شده است.
امام باقر (علیه‌السلام) فرمود: «
ایّما رجلٍ غضبَ و هُو قائمٌ فلیجلس، فانّهُ سیذهبُ عنهُ رجز الشیطانِ و ان کانَ جالساً فلیقُم؛ هر که در حال ایستاده خشمگین شد، زود بنشیند، با این کار،
وسوسه شیطان از بین می‌رود و نیز اگر نشسته است، زود برخیزد.
بنابراین غریزه خشم و
غضب نیز (مانند دیگر غرایز انسانی)، نیرویی کور و بی‌شعور است که تنها ارضای خود را می‌طلبد، که اگر تحت رهبری عقل قرار گیرد و در جای خود، به اندازه صحیح
اعمال شود، مایه
خوش‌بختی و
سعادت بوده و آدمی در شئون مختلف
زندگی، از فواید آن بهره‌مند می‌گردد و اگر خودسر و بی‌قیدوبند باشد و در راه غلط و خلاف مصلحت به کار افتد و لجام گسیخته
عمل کند، باعث
فساد و تباهی می‌شود و مصیبت‌های سخت و جبران‌ناپذیری به بار می‌آورد.
====حدیثی از امام سجاد====
ازاین‌رو
امام سجاد (علیه‌السلام) فرو خوردن خشم و قدرت خاموش کردن آتش آن را به عنوان زیور صالحان و زینت تقواپیشگان، از درگاه خداوند خواسته، عرض می‌کند:
«
و حلّنی بحیلة الصّالحین و البسنی زینة المتّقین فی بسط العدل و کظم الغیظ و اطفاء النّائرة؛ بارالها! مرا به زیور صالحان بیارای و زینت
متقین را به من بپوشان، تا
عدل را گسترش دهم و
خشم را فرو نشانم و شعله‌های سوزان دشمنی را خاموش سازم».
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «خشم و غضب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۱۸.
