برنامه‌ریزی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: برنامه‌ریزی،
زندگی.
پرسش: من دوست دارم یک برنامه درست و دقیق برای زندگی داشته باشم که بتوانم در
دنیا و
آخرت موفق باشم (مثل
ارتباط با خدا،
نماز،
امام زمان (علیه‌السّلام) و...) لطفاً مرا راهنمایی کنید؟
پرسش: انسان موفق سعی می‌کند با ابزاری به نام «برنامه‌ریزی» که هوشیارانه، مستمر و پایدار تدوین شده است، زمانِ محدود و ارزشمند را در اختیار بگیرد و در دستیابی به اهداف شخصی، حرفه‌ای و اجتماعی خود، پیشرفت لازم را داشته باشد و بهره بیشتری از تلاش خود ببرد.
چگونه باید برای دقایق و ساعات زندگی خود به درستی برنامه‌ریزی کنیم؟
نخست باید هدف را به دقت تعیین نمود که بدون هدف سراسر زندگی بیهوده خواهد بود، هر برنامه‌ای تعیین مسیر حرکتی است از یک مبدأ که در آن قرار گرفته‌ایم به سوی مقصد بدین منظور باید به نکات زیر توجه شود:
۱. تعیین هدف‌های فرعی و نزدیک‌تر (هدف‌های میان مدت) که فرد را به هدف‌های اصلی مرتبط می‌سازد.
۲. خوب است هدف‌های میانی دقیق و مشخص و قابل ارزیابی و اندازه‌گیری باشد.
۳. لازم است از
مشاوره اساتید آگاه در تعیین هدف و برنامه‌ریزی به سوی آنها استفاده شود.
پس از تعیین هدف‌های فرعی باید میزان «اولویت» هر یک را با کدهای یک، دو و سه معین کرد.
مدّت زمان لازم برای رسیدن به هر یک از اهداف را باید معین نمود. بدون تعیین زمان لازم، حتی ساده‌ترین هدف‌ها دست نیافتنی می‌شوند.
کارها و فعالیت‌هایی که شما را به هدف‌هایتان می‌رساند در برنامه روزانه و هفتگی خود (در زمان معین) قرار دهید، توجّه داشته باشید که در برنامه‌ریزی علاوه بر کارها و فعالیت‌ها باید به خواسته‌ها و نیازهای شخصی و خانوادگی خود بنگرید و مدیریت زمان را با رعایت تعادل بین
عبادت و
تحصیل و کار و زندگی و
تفریح و... به دست بگیرید.
در برنامه‌ریزی به توانایی و
استعداد و ذوق و علاقه و امکاناتی که در اختیار دارید، به دقت توجه کنید.
یکی از نکات مهم برای پیشرفت در زندگی داشتن محیط مساعد برای رشد و بالندگی است. قسمتی از آن به عهده
خانواده و حکومت است که ما به آنها اشاره نمی‌کنیم. ولی قسمتی به خود
انسان مربوط می‌شود. در این مورد می‌توان به الگوگیری اشاره کرد. الگوگیری بهترین، آسان‌ترین و نزدیک‌ترین راه برای رسیدن به کمالات انسانی می‌باشد. در
قرآن و
سیره اهل بیت (علیهم‌السّلام) نمونه‌های فراوان در این مورد می‌توان پیدا کرد و یکی از علتهای وجودی پیامبران و
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) همین الگو بودن آنها در مسیر حقّ می‌باشد. توضیح روش الگوگیری نیازمند نوشتاری مستقل می‌باشد و در اینجا مجال چنین بحثی نیست. از موارد دیگر برای ایجاد محیط مساعد سالم‌سازی محیط می‌باشد. در این مرحله انسان باید نسبت به کارهای زشت و
گناه حساسیّت نشان دهد و در محیطی که هست جلوی گناه را بگیرد که همان
امر به معروف و
نهی از منکر می‌باشد. از دیگر موارد برای ایجاد محیط مساعد، تغییر موقعیت می‌باشد. انسان اگر دید در محیطی که زندگی می‌کند، تحصیل می‌کند، رفت و آمد می‌کند جلوی گناه را نمی‌توان گرفت باید تغییر موقعیت کند. مثلاً اگر در اتاقی نمی‌تواند از گناه جلوگیری کند به اتاق دیگر برود یا در محل کلاس یا جای خود را تغییر دهد یا هنگام رفت و آمد راه خود را تغییر دهد. در
اسلام نمونه دیگری برای تغییر موقعیت ذکر شده که در تغییر روحیه بسیار مؤثر است و آن‌هم رفت و آمد در مراکز مذهبی مثل
مسجد،
نماز جمعه، هیات‌های مذهبی،
حرم اهل بیت (علیهم‌السّلام) و ... می‌باشد.
انسان اگر نیازهایش در جای خود ارضاء نشود نمی‌گذارند تا انسان به مراحل کمالات بالاتر نائل گردد. یکی از مهمترین نیازها ازدواج می‌باشد که فواید تربیتی فراوانی دارد، مثل بارور شدن عواطف آمادگی برای مسئولیت، فاصله گرفتن از خودمیان‌بینی، آمادگی برای خدمت به دیگران، ارضاء صحیح
غریزه جنسی، دور ماندن از
گناه. یکی دیگر از نیازهای جسمانی، نیاز به ورزش می‌باشد که هم تخلیه نیروی جوانی می‌کند و هم روحیّه انسان را شاداب و اراده را قوی می‌کند. اگر مساله
ازدواج هم حلّ نشود و موانعی داشته باشد می‌توان بوسیله ورزش انحراف نیاز ایجاد کرد. البته باید توجّه داشت که انحراف دادن نیاز بوسیله ورزش موقتی می‌باشد.
شالوده و بنیاد اساسی اخلاق اسلامی، توجّه دادن انسان به شرافت و کرامت ذاتی خویش است. «من واقعی» انسان، چون از جنس حقیقت و برخوردار از قداست آسمانی است و از چشمه قدرت و علم و آزادی نوشیده است، با
کذب و ناراستی، اسارت در طبیعت و پستی و دست و پا زدن در
جهل و ذلّت و
شهوت ناسازگار است و از همین رو انسان هوشیار از هرگونه رذایل اخلاقی که با عزّت و غیرت او منافات داشته باشد بیزار است.
در این راه اولاً باید هم به دیگران همیشه احترام بگذاریم و هم کارهایی انجام دهیم که مورد بی‌احترامی واقع نشویم.
ثانیاً در برخورد با دیگران از قاعده توجه مثبت بدون شرط استفاده نمائیم. یعنی طرف مقابل در هر موقعیتی احساس کند که فردی ارزشمند است و کارهای او هستند که بد یا خوب هستند.
ثالثاً در روابط با دیگران اغماض کردن باعث تکریم شخصیت آنها و هم خود شما می‌شود. در اغماض هم چهار مرحله وجود دارد. (حمل به صحت کردن یا تفسیر به نیکوترین وجه،
تغافل یا
تجاهل کردن (چشم پوشی)، عفو و گذشت) که اصول اغماض هستند. رابعاً برای بالا بردن شخصیت خود باید مسئولیت پذیر باشید و کارهایی که می‌توانید را به عهده بگیرید و از سختی کارها نترسید.
بعد از مراحل قبلی که آمادگی بیرونی و درونی برای انسان حاصل شد، زمینه عمل به ارزش‌های اخلاقی فراهم می‌گردد. برای اینکار روش‌های زیر بکار می‌رود:
انذار و
تبشیر یا
خوف و رجاء یا ترساندن و امیدوار کردن:
اسلام، می‌خواهد انسان به صورت متعادل باشد پس از طرفی از عواقب کارهای زشت می‌ترساند و از طرفی او را به آینده امیدوار می‌کند.
بوسیله داستان‌های
قرآن و
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) و بزرگان و افراد نمونه، انسان می‌تواند تحریک احساسات کند و انگیزه خودش را برای انجام کارهای خوب بالا ببرد و همچنین باعث تقویت نیروی عقل و خردمندی می‌شود.
قرآن برای رساندن مفاهیم اخلاقی از تمثیلات و تشبیهات بسیار زیبا استفاده می‌کند و سختی مساله را آسان می‌کند معصومین (علیهم‌السّلام) نیز چنین روشی داشتند.
در مسایل اخلاقی انسان می‌تواند در مورد مسایل اخلاقی سوال طرح نماید و به آنها حتماً و دقیقاً جواب دهد. تا باعث پیشرفت در ارزش‌های اخلاقی شود.
انسان می‌تواند بوسیله
تفکر در طبیعت،
تاریخ، قرآن، اسرار انسان به تقویت نیروی عقلانی اقدام نماید. برای اینکار روش‌های زیر سودمند است.
الف. بینش پیدا کردن و اصلاح نگرش‌های غلط.
ب. استدلال‌های اخلاقی برای کارهایش.
ج. در مورد مسایل اخلاقی همیشه در حال افزایش اطلاعات باشد.
د. مشورت و مشاوره با افراد عاقل در کارها.
انسان در مسیر کمال به هیچ کمالی نمی‌رسد مگر بوسیله مداومت بر عمل کردن.
الف. تمرین کردن و عادت.
ب. بهره‌گیری تدریجی از اضداد: برای حذف یک زشتی باید کار مخالف با آن را انجام داد. مثل حرص که مخالف آن قناعت است.
ج. در افتادن با
ابتلائات الهی و مقاومت کردن در برابر آنها.
د. معاشرت و مجالست مستمر با افراد پرهیزگار.
در مقابل کارهای خوبی که انجام می‌دهید خود را
تشویق کنید تا باعث تقویت و تثبیت آن روحیه در شما شود و در مقابل کارهای زشت خود برای خود حتماً تنبیه قرار دهید.
شما با هوشیاری کامل نسبت به انجام کارهای خود، که چه کار خوبی انجام داده‌اید و چه کار بد باعث می‌شوید تا اولاً رذایل اخلاقی، شما را هلاکت نکشاند و ثانیاً باعث بدست آوردن کنترل کارهای خود می‌شود و شما می‌توانید به این طریق روز به روز در مسیر کمالات پیشروی بهتری داشته باشید. روش‌های نظارت بر خود که در واقع نوعی برنامه‌ریزی و مدیریت بر زمان نیز می‌باشد. عبارتند از:
الف.
توبه (نوسازی خویشتن) نسبت به کارهای گذشته که پیش شرط و مقدّمه نظارت بر خود می‌باشد.
ب.
مشارطه یا عهد بستن با خود برای انجام کارهای برنامه‌ریزی شده در اوّل روز.
ج.
مراقبه: حضور فعال شخص هنگام عمل بوسیله هر یک از اعضای بدنش قبل از عمل (
نیت) هنگام عمل (ارزش اخلاقی) بعد از عمل (آفت نزند مثل
ریا، مذمّت، اذیت...) د.
محاسبه: در آخر روز بررسی کردن کارهای انجام داده و نمره دادن به آنها
هـ.
معاقبه: اگر کار خوب انجام داده باشد و نمره‌اش خوب باشد
شکر کند و توفیق بیشتر بخواهد. اگر کار بد کرده باشد توبه کند و توفیق اصلاح بخواهد.
آخرین راهکار بالا بردن اعتقاد قلبی و ایمان خود می‌باشد. که برای اینکار برای نمونه چند راهکار پیشنهاد می‌شود.
عبادت شامل
نماز،
روزه،
حج، غیره که بعضی موسمی و بعضی روزانه هستند می‌شود.
ذکر گفتن به یادآوری اعتقادات است و باعث تقویت ایمان نسبت به آنها می‌شود. ذکرهای بعد از نمازها، ذکرهای مخصوص ایام خاصّ، ذکرهای عامّ مثل
لا اله الا الله،
تسبیحات اربعه،
ذکر مرگ،
ذکر نعم الهی.
دعاهای رسیده از معصومین (علیهم‌السّلام) در ایام خاص، مناجات‌ها که در
مفاتیح و
صحیفه سجادیه آمده است.
معصومین (علیهم‌السّلام) و بزرگان دین را زیارت کردن به صورت حضوری یا غیرحضوری و ارتباط قلبی با آنها، کارهای خوب را به نیّت آنها انجام دادن باعث تقویت ایمان نسبت به معصومین در دل انسان می‌گردد.
چگونه برای اجرای برنامه تلاش و کوشش کنیم؟
۱. عظمت و قداست اهدافتان را هر روزه در نظر بیاورید و با حضرت دوست هر صبح‌گاه تجدید عهد و پیمان کنید، تا انگیزه و احساس مطلوبیت بیشتری در شما ایجاد شود.
۲. تمام توانایی خود را در انجام وظایفی که در برنامه مشخص کرده‌اید، متمرکز کنید. از خویش بر خویش ناظری بگمارید تا بر اجرای وظایف نظارت کند. نظارت و مراقبت فرشتگان الهی،
کرام الکاتبین را پیوسته به یاد بیاورید. خود را در محضر پروردگار متعال ببینید و عمر و زمان خویش را
امانت او بدانید. در
امانت‌داری بکوشید.
۳. هر روز (در پایان کار) دقایقی را صرف نوشتن کارهایی که انجام داده‌اید بنمایید. میزان مطابقت آنها را با برنامه، بسنجید. کارهای خود را بر مبنای اهداف، اولویت‌ها، ساعات کار مطلوب، و تعادل میان خواسته‌ها و نیازها ارزیابی کنید. تصمیم بگیرید که فعالیت‌ها و کارهای خود را هر چه بیشتر به برنامه نزدیک کنید. راه کارهای بهتر دستیابی به اهداف برنامه را برای خود مشخص کنید.
نیت و انگیزه‌های خود را در انجام کارها ببینید و در خدایی کردن نیت‌ها و انگیزه‌ها بکوشید.
۴. در صورت موفقیت نسبی در اجرای برنامه خدا را شکر کنید و برای ادامه بهتر کار از او مدد بخواهید و خود نیز را
تشویق کنید و در صورت عدم موفقیت و انحراف از برنامه علل درونی و برونی را جستجو نمایید برای
تنبیه خود اقدام مناسبی را در نظر بگیرید.
آفات احتمالی اجرای صحیح برنامه و موجبات اتلاف وقت چه چیزهایی است؟
به منظور دوری از این آفت باید به برنامه‌ریزی و اولویت‌بندی کارها پرداخت. در مدیریت زمان، تعیین هدف‌ها و اولویت‌های مربوط به کار از مهمترین امور به شمار می‌رود، که با توجه به آن می‌توان از به دام افتادن در امور جزئی و غیرضروری نجات یافت.
فرد نامنظم علاوه بر اتلاف وقت خود باعث اتلاف زمان دیگران نیز می‌شود.
فرد تنبل چون اهل کار نیست حتی هدف‌های قابل دسترسی و آسان را نایافتنی می‌بیند و به همین دلیل اوقات خود را به بطالت می‌گذارند.
عوامل تنبلی عبارتند از «عوامل گرایشی» مانند عدم تمایل به قبول زحمت یا ناراحتی،
ترس از شکست، عزت نفس کم،
افسردگی،
ملالت،
خجالت، احساس تقصیر و... و «عوامل شناختی» مانند: اطلاعات ناکافی، مشخص نبودن اولویت‌ها،
تردید داشتن، مطمئن نبودن دربارة مسئله و ناتوانی در درک اقدام به جا و به موقع، تفکر منفی، هدف‌های مبهم و... و «عوامل خارجی و محیطی» مانند سردرگمی، نبود تشکیلات، سر و صدا، فشار کاری بیش از حد و... و «عوامل جسمانی» مانند:
خستگی،
استرس، بیماری، ورزش نکردن، بی تحرکی در طول روز، پشت میز نشستن و....
تعارف بی‌جا و
رودربایستی داشتن در حقیقت یک نوع
دروغ‌گویی است. وقتی فردی نمی‌تواند و یا نمی‌خواهد کاری را انجام دهد و آن کار را بپذیرد، باعث اتلاف زمان، سرمایه‌ها و تضییع حقوق دیگران خواهد شد عوامل تعارف بی‌جا و رودربایستی عبارتند از تمایل به خشنود کردن دیگران، کسب توانایی از تقاضاهای دیگران و بی‌اطلاعی نسبت به شیوه‌های نپذیرفتن یعنی «نه» گفتن می‌باشد.
پرحرفی باعث اتلاف وقت می‌شود و انسان در آخر می‌بیند از برنامه خود هم عقب‌مانده و چیزی به دست نیاورده است. پس بهتر است در جایی که لازم باشد حرف بزنیم و بیهوده‌گویی نکنیم.
تسویف (تسویف یعنی هر روز فردا فردا کند و کار امروز را به فردا واگذار کند.) منجر به سنگین‌تر شدن بار فرداها می شود و نگرانی از کارهای مانده و دشواری انجام آنها به مرور زمان، منجر به بیماری‌های عصبی و یا بی‌تفاوتی نسبت به امور می‌شود و به دنبال آن بی‌نظمی و عدم تعهد نسبت به مسؤولیت‌ها رخ می دهد و از همه مهمتر فرصت‌ها از دست می رود.
عوامل اهمال کاری عبارتند از: اعتقاد به اینکه من تحت فشار بهتر کار می‌کنم، ترس از شکست، فقدان علاقه به موضوع درسی یا فردی خاصّ، عادت به انجام امور ساده و پیش پا افتاده در ابتدا و سپس به تعویق انداختن امور دشوار.
این حالت منجر به عدم توانایی در تصمیم‌گیری و
وسواس در عمل می‌شود جرأت لازم برای اجرا از دست می‌رود. بیشتر زمان افرادی که دارای تصویر منفی از خود هستند به
سرزنش خود می‌گذرد و به علت روحیه منفی در کارها، بی‌انگیزه بوده و به اتلاف زمان در هر کار می‌پردازند. فرد باید خود را با میزان توانی که دارد بپذیرد.
پذیرفتن و پرداختن به کارهای مختلف بیش از حدّ توان منجر به بیماری‌های جسمی و روحی می‌شود. بنابراین هر کس باید با توجّه به توان و ظرفیت خویش قبول مسئولیت نماید.
مسافرت‌ها وتعطیلات اگر برنامه‌ریزی شده نباشد باعث به هم ریختن برنامه می‌شود.
فرد خسته، کارایی کمتری خواهد داشت.
خستگی مستقیماً بر میزان وقت، حوصله،
خلاقیت و
پشتکار و... فرد تأثیر می گذارد. افرادی که فکر می‌کنند باکار ممتد و بدون
استراحت کافی می‌توانند کار بیشتری انجام دهند در اشتباه هستند زیرا خستگی حالتی است که سبب کم شدن کار بدنی و فکری می‌شود.
بی‌میلی و بی‌علاقگی به کار و مطالعه و خستگی هنگام مطالعه، خستگی اعضای بدن و به دنبال آن خستگی فکری،
تشویش،
اضطراب،
عجله و
نگرانی، بی‌نظمی، بی‌برنامه‌گی،
پرخوری،
کم خوابی، ضعف چشم، سطحی مطالعه کردن، تلقین‌های منفی.
کسی که
عادت دارد در هر مورد خود را کوچک بشمارد و در هر کاری با ضعف و بی‌قدرتی اظهار نظر کند ضعیف بار می‌آید.
عوامل عدم توانایی در تصمیم‌گیری عبارتند از: روشن نبودن جوانب کار،
دو دل بودن،
وابستگی به دیگران، ترس از عاقبت کار.
پرداختن بی‌حد و اندزه به امور رفاهی انسان را از اهداف مهمتر و والاتر بازداشته و از این طریق بسیاری از فرصت‌ها از دست خواهد رفت.
۱. مدیریت کاربردی وقت، سعید اسلامی، نشر بی‌جا، بی‌تا، ۱۳۷۳.
۲. الگویی برای تنظیم وقت مدیریت، محمدعلی حقیقی، نشر عالم، تهران، ۱۳۷۷.
۳. مدیریت زمان، لی ورت، لوکار؛ ترجمه تألیف: غلام‌رضا خاکی، تهران، سازمان بهره‌وری، ۱۳۷۵.
۴. اخلاق در قرآن، سه جلد، استاد مصباح یزدی، مؤسسه امام خمینی.
۵. به سوی خودسازی، استاد مصباح یزدی، مؤسسه امام خمینی.
۶. سیمای روزانه فرد مسلمان، مهراب صادق نیا، بوستان کتاب قم.
سایت‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «برنامه‌ریزی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۴.
