• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

یاران امام مهدی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: یاران، امام مهدی، پیامبران.

پرسش: یاران امام مهدی‌ (علیه‌السّلام) از کدام قشر و از کجا هستند؟



قیام گسترده و همه جانبه امام مهدی (علیه‌السّلام) نیاز به یاوران فراوان در همه سطوح و با توانایی‌های گوناگون دارد. احادیث متعدّدی به تنوّع این یاران اشاره کرده و افزون بر یاران زمینی، پیامبران و اوصیا و یاوران آسمانی ایشان را نیز بر شمرده‌اند که می‌توان آنها را در دسته‌بندی زیر گنجاند:

۱.۱ - پیامبران و برخی یاران ایشان

از میان پیامبران، به وجود عیسی (علیه‌السّلام) در میان یاران اصلی و نخستینِ امام مهدی (علیه‌السّلام) و در مرحله شکل‌گیری قیام، تصریح
[۱] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۱۵ (پیامبران یاور امام).
و به شرکت اسماعیل صادق‌الوعد و نُه فرزند ابراهیم (علیه‌السّلام) اشاره شده است؛
[۲] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۱، ح۱۴۳۰.
امّا به حضور پیامبر دیگری در این مرحله تصریح نشده است.
گفتنی است با توجّه به حضور امیر‌مؤمنان در قیام و یاری شدن ایشان از سوی همه پیامبران،
[۳] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۱۷، ح۱۴۲۷.
[۴] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۱۷، ح۱۴۲۸.
شاید بتوان شرکت و همراهی پیامبران را در مراحل آغازین قیام نیز ادّعا نمود. احادیث رجعت
[۸] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۷ (بخش دهم/ فصل سوم: رجعت و ارتباط آن با نهضت امام مهدی)
نیز بازگشت بسیاری از نیکان را نوید می‌دهند. ممکن است پیامبران و نیز پیامبر خاتم (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله)، تنها پس از قیام و حاکمیت امام مهدی (علیه‌السّلام) و در روزگار تشکیل دولت جهانی اسلام، رجعت کنند.
همچنین شرکت برخی اوصیای الهی در جریان قیام، مانند امیر‌مؤمنان (علیه‌السلام)، امام حسین (علیه‌السّلام) و یوشع وصیّ موسی (علیه‌السلام)، در برخی احادیث، ذکر شده است.
افزون بر این، امام مهدی (علیه‌السّلام) افرادی دیگر را از میان یاوران پیامبران، با خود همراه می‌کند و برخی از ایشان را به فرماندهی یاران و حکومت سرزمین‌های آزادشده می‌گمارد. از این‌میان می‌توان به پانزده تن از قوم موسی (علیه‌السّلام) مانند مؤمن خاندان فرعون، و نیز اصحاب کهف و از میان اصحاب پیامبر خاتم، به سلمان، ابو‌دجانه انصاری و مقداد اشاره کرد.
[۹] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۳ (برخی از پیروان پیامبران پیشین).


گفتنی است که برای همه مؤمنان کامل و راستین، امکان رجعت به این دنیا برای یاری دادن به امام مهدی (علیه‌السّلام) وجود دارد و ذکر نام کسانی مانند مفضّل بن عمر،
[۱۰] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۱، ح۱۵۴۸.
داوود رقّی
[۱۱] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۱، ح۱۵۵۰.
و یا عبد‌اللَّه بن شریک عامری
[۱۲] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۱، ح۱۵۵۰.
بر فرض صحّت سندشان، از باب ذکر نمونه است.

۱.۲ - فرشتگان

فرشتگان نیز به یاری امام مهدی (علیه‌السّلام) می‌آیند و خداوند، همچون جنگ بدر، سپاه او را با دسته‌های چندصد و چندهزار نفری از فرشتگان تقویت می‌کند. برخی از آنان همراه نوح و ابراهیم خلیل و عیسی (علیهم‌السّلام) بوده‌اند و بخش عظیمی نیز همان فرشتگان مسوّمین و مردفین در نبرد بدر هستند. افزون بر اینها، فرشتگانی که به قصد یاری امام حسین (علیه‌السّلام) فرود آمدند و پس از شهادت ایشان بر فراز مرقدش ماندگار شده‌اند و نیز فرشتگان کرّوبین و مقرّب،
[۱۳] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۱، ح۱۵۳۷.
در خیل فرشتگان به یاری امام (علیه‌السّلام) می‌آیند. تعداد فرشتگانِ به یاری آمده، در بیشتر احادیث، سیزده هزار و سیصد و سیزده نفر ذکر شده است. («ثلاثة عشر الف ملک و ثلاث عشر ملکاً (سیزده هزار و سیزده)» دارد که با توجّه به نقل‌های مشابه، و تفاوت سبک عبارت آن با شیوه رایج ذکر عدد در زبان عربی، احتمال تصحیف و حذف واژه «سیصد» در آن، قوی است.)
[۱۵] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۲۵، ح۱۵۳۲ فرشتگان یاور امام).
و تنها در یک نقل نه چندان معتبر، تعداد آنها چهل و شش هزار، نقل شده است
[۱۶] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۰، ح۱۵۳۹.
که شاید ناظر به حالت‌های مختلف و کم و زیاد شدن نیاز زمینیان به یاری مستقیم آسمانیان باشد. این نقل، تعداد جنّیان همراه امام مهدی (علیه‌السّلام) را نیز همین تعداد می‌داند.
گفتنی است که فرشتگان بزرگ الهی یعنی جبرئیل، در سمت راست امام (علیه‌السّلام) و میکائیل در سمت چپ و اسرافیل در جلوی امام (علیه‌السلام)، ایشان را پشتیبانی می‌کنند.
[۱۷] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۲۶، ح۱۵۳۴.
[۱۸] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۲۸، ح۱۵۳۷.


۱.۳ - اهالی مشرق زمین

چند حدیث، گروهی از مشرق را از یاران امام مهدی (علیه‌السّلام) دانسته‌اند.
[۱۹] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۶، ص۴۹ (بخش هفتم/ فصل پنجم/ قیام گروهی از شرق با پرچم‌های سیاه رنگ).
می‌توان بر اساس روایت علاء بن عتبه
[۲۰] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۶، ص۵۱، ح۱۰۲۵.
و برخی احادیث دیگر این دسته، یاران امام زمان (علیه‌السّلام) را همان خراسانیان دانست که در عنوان بعدی می‌آیند. گفتنی است که تلقّی کهن از مشرق زمین، نیمه شرقی ایران بزرگ بوده که از نظر جغرافیایی، بسی گسترده‌تر از خراسان امروزی است.

۱.۴ - خراسانیان

چند حدیث نیز به خروج پرچم‌هایی از خراسان اشاره دارند.هدف این افراد، یاری رساندن به امام مهدی (علیه‌السّلام) به سرکردگی افرادی مانند شعیب بن صالح و رویارویی با دشمنان امام مهدی (علیه‌السّلام) مانند سفیانی است. اینان، سفیانی را در استخر (شهری از استان فارس در جنوب ایران) شکست می‌دهند. پیامبر خدا (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) به پیوستن به آنها فرمان داده
[۲۴] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۳، ح۱۵۶۲.
و امام صادق (علیه‌السّلام) این سپاه را «اصحاب قائم» خوانده است.
[۲۵] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۵، ح۱۵۶۴.
گفتنی است که این سپاه بر سپاه ابو‌مسلم خراسانی (که در ابتدای قرن دوم هجری به نفع عبّاسیان از خراسان برخاست)، قابل تطبیق نیست؛ زیرا آنها به «سیاه جامگان» معروف بودند و در جایی به نام استخر با کسی به نام سفیانی نجنگیدند.

۱.۵ - قمیان

قم، از معدود شهرهایی است که اهل بیت (علیهم‌السّلام) آنها را ستوده و مردمش را یاران قائم (علیه‌السّلام) و دعوت‌گران به سوی حقّشان دانسته‌اند. اهل بیت (علیهم‌السّلام) قم را مقدّس و اهل آن را در راه یاری امام مهدی (علیه‌السّلام) پابرجا و استوار خوانده‌اند.
[۲۶] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۳ (یاران امام (علیه‌السّلام)/ قمیان).


۱.۶ - شماری از مردم طالقان

چند حدیث، مردمانی از طالقان را جزو یاران دلاور و سواران تیزتک امام مهدی (علیه‌السّلام) دانسته و این اشخاص را «کنوز اللَّه (گنج‌های الهی)» و «زبر الحدید (مردانی با دل‌هایی استوار مانند پاره‌های آهن)» خوانده‌اند. از آن‌جا که طالقان نام چند موضع جغرافیایی است، (در برخی دانش نامه‌های آزاد، چندین موضع را به نام طالقان نامیده‌اند.)(امّا برای برخی از آنها، منبع و ماخذی ذکر نکرده‌اند، مانند طالقان شیراز، و برخی نیز تنها شباهت اسمی دارند و در کتاب‌های جغرافیا و تاریخ به نام طالقان، مشهور نیستند، مانند تالخونچه یا طالقونچه در اطراف اصفهان، طالقانی محلّه در اطراف ساری، طالقان تپه در اطراف گنبد کاووس، روستای طالقانی در دهستان دریس کازرون و روستایی دیگر با همین نام از توابع شهر مهران در استان ایلام و بسیاری از جاهای کوچک دیگر که برخی نیز در دوره‌های اخیر و معاصر به این نام نامیده شده‌اند.)
اکنون این پرسش مطرح است که: مقصود از آن کدام مکان است؟ ما ابتدا مواضعی را که در کتاب‌های تاریخ و جغرافیا و برخی فرهنگ نامه‌ها، «طالقان» نامیده شده‌اند، مشخّص می‌کنیم و سپس در تعیین یکی از آنها می‌کوشیم.

۱.۶.۱ - طالقان در تهران

طالقان، نام منطقه‌ای کوهستانی و وسیع با روستاهای متعدّد است. این‌منطقه در کوه‌پایه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز و در حدود صد کیلومتری شمال غربی تهران، پایتخت کنونی ایران، گسترده شده است. این منطقه، از شمال به دیلمان و غرب استان مازندران (مقابل رامسر)، از جنوب به هشترود و از غرب و جنوب‌غربی به قزوین و از شرق به کرج محدود می‌شود. افراد بزرگی مانند صاحب بن عبّاد، دانشمند و وزیر آل‌بویه، را به آن‌جا منسوب داشته‌اند.

۱.۶.۲ - طالقان در استان گیلان

طالقان، نام دهی در کوه پایه‌های شمالی رشته کوه البرز، در جنوب شرقی شهر فومن و شفت از شهرهای استان گیلان در شمال ایران و منطقه‌ای آباد و سرسبز و جنگلی است. از آرامگاهی منسوب به امامزاده ابراهیم بن موسی برادر امام رضا (علیه‌السّلام) نیز در این منطقه نام برده شده است.
[۲۷] دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه.


۱.۶.۳ - طالقان در افغانستان

طالقان، شهری بزرگ و آباد و مرکز استان تخار در شمال شرقی افغانستان کنونی و نزدیک تاجیکستان است. این شهر در فاصله زیادی از شمال کابل (پایتخت افغانستان) و میان قندوز در غرب و جلال آباد در شرق قرار دارد. این شهرها در گذشته جزو مناطق خراسان بزرگ به شمار می‌آمده‌اند. طالقان خراسان نیز بزرگانی را پرورش داده که نام‌هایشان در کتاب‌های تاریخ و جغرافیا آمده است. گفتنی است که در دو کتاب «مراصد الاطّلاع علی اسماء الامکنة و البقاع» و «معجم البلدان» از جایی به نام «طایقان» در نزدیکی شهر بلخ به‌گونه جداگانه نام برده شده که محتمل است مقصود، همین طالقان باشد.

۱.۷ - تعیین طالقان مورد نظر

با توجّه به این که طالقان از توابع فومن از نظر جغرافیایی در کوه پایه‌های شمالی رشته کوه البرز و طالقان میان قزوین و کرج در کوه پایه‌های جنوبی همان رشته کوه و با طول جغرافیایی بسیار نزدیک هم قرار دارند، می‌توان این دو جا را یک منطقه دانست و ده طالقان را دروازه ورودی منطقه اصلی طالقان از سمت شمال و گیلان دانست.
افزون بر این، برخی احادیث باب، تعداد افرادی را که از طالقان برخاسته‌اند، بیست و چهار نفر و از سرداران جنگی و مردانی بزرگ خوانده‌اند.
[۳۰] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۱، ح۱۵۵۸.
[۳۱] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۱، ح۱۵۶۰.
کنار هم نشاندن این دو صفت، احتمال مقصود بودنِ ده طالقان در نزدیکی فومن را دست‌کم تا دوره معاصر تضعیف می‌کند؛ زیرا به گونه متعارف، پیدایش این تعداد سردار جنگی در یک منطقه کوچک، بسی کمتر از احمال پیدایش آن در یک منطقه بزرگ و یا شهری پرجمعیت است که پرورش انسان‌های بزرگی را نیز در سابقه خود دارد.
پس از کنار نهادن این احتمال و برای تعیین یکی از دو طالقان ایران و افغانستان، نیاز به قرینه‌هایی در متن احادیث داریم که تنها در دو حدیث این باب موجودند. در یک حدیث، خروج جوان حسنی را از دیلمان می‌داند که چون ندا بر می‌آورد: «یا آلَ مُحَمَّدٍ! اجیبُوا المَلهوفَ وَ المُنادِیَ مِن حَولِ الضَّریحِ؛
[۳۲] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۹، ح۱۵۵۶.
‌ای خاندان محمّد! به ستم دیده‌ای که از گرد ضریح، (گویی کعبه و دیوار آن را به ضریح تشبیه کرده است.) ندا بر آورده است، پاسخ دهید»، کنوز الهی در طالقان به سرکردگی مردی از قبیله تمیم به نام شعیب بن صالح، به او پاسخ می‌دهند.
حال با توجّه به این‌که دیلم یا دیلمان در رشته کوه البرز و میان قزوین و گیلان قرار دارد، شاید بتوان این حدیث را شاهدی بر نفی طالقان افغانستان دانست؛ امّا باید توجّه داشت که برخی احادیث، خاستگاه حرکت شعیب بن صالح را سمرقند در خراسان دانسته‌اند.
[۳۳] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۷، ص۷۱، ح۱۱۳۴.
[۳۴] ابن‌طاووس، علی بن موسی، الملاحم، ص۱۱۸، ح۱۱۰.
همچنین در حدیث بعدی باب (که منقول از کتاب الملاحم و الفتن
[۳۵] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۱، ح۱۵۵۸.
است)، به صراحت، بیست و چهار تن یار برخاسته از طالقان را همان‌هایی می‌داند که پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله) آنها را خراسانی خوانده است و این معنا بیشتر بر طالقان افغانستان صدق می‌کند که از شهرهای مشهور خراسان قدیم بوده است.
افزون بر این، دو حدیثی که اوطان یاران امام مهدی (علیه‌السّلام) و شمار افراد برخاسته از آن جاها را ذکر می‌کنند، طالقان را در میان مناطق خراسان ذکر کرده‌اند. در یک حدیث، آن را بلافاصله پس از سمرقند
[۳۶] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۰۱، ح۱۶۰۹.
و در نقلی دیگر،
[۳۷] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۱، ح۱۶۱۰.
آن را پس از ذکر فاریاب و سیستان و پیش از جبال غور (کوهستان میان هرات و غزنه در افغانستان) یاد کرده‌اند که بدین‌گونه احتمال طالقان افغانستان بیشتر تقویت می‌شود.
گفتنی است که احادیث مورد استناد، همگی از نظر سندی، دچار ضعف و به‌طور تقریبی در یک سطح از اعتبارند. از این‌رو نمی‌توان با بهره‌گیری از دانش رجال، روایتی را به‌طور مطلق معتبر دانست و یا کنار نهاد و تعارض را حل کرد و حکم قطعی صادر نمود.

۱.۸ - شماری از عرب‌ها

حدیثی منقول در الغیبة شیخ طوسی، «اتّق العرب فانّ لهم خبر سوء اما انّه لایخرج مع القائم منهم واحد» شرکت عرب‌ها را در قیام امام مهدی (علیه‌السّلام) منتفی دانسته؛ امّا در همین کتاب، حدیثی دیگر آمده که نجیبانی از مصر، ابدال شام و اخیار عراقی را در زمره یارانی دانسته که در ابتدای قیام و میان رکن و مقام با امام مهدی (علیه‌السّلام) بیعت می‌کنند.
[۴۵] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۸، ح۱۵۷۰.
این روایت با حدیث الاختصاص
[۴۶] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۷، ص۱۹۲، ح۱۲۵۳.
و نیز دو حدیثِ نقل شده در کتاب‌های اهل سنّت
[۴۷] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۱۶، ح۱۵۳۰.
[۴۸] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۶۰، ح۱۵۷۲.
که به شرکت عربان در نهضت مهدوی تصریح کرده‌اند، تایید می‌شود.
برای حل اختلاف این دو دسته، می‌توان چنین گفت که همراهی عرب‌ها، کمتر از دیگر اقوام و ملل مختلف است و این با توجّه به انتظاری که از همراهی ایشان می‌رود، یاری ایشان را کم رنگ جلوه می‌دهد. مؤیّد این توجیه، حدیث نقل شده در الکافی
[۴۹] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۶۲، ح۱۵۷۳.
است که سندی موثّق و قابل اعتماد دارد. این حدیث، همراهی عرب‌ها را با قیام امام مهدی (علیه‌السّلام) به کلّی نفی نکرده؛ بلکه آنان را‌ اندک (نَفَرٌ یَسیرٌ) خوانده است. این معنا با حدیثی که ابن‌ماجه آورده است نیز تایید می‌شود. در این حدیث، امّ‌شریک (که به سخنرانی پیامبر خدا (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) در باره دجّال و فتنه‌های او گوش می‌داده است)، از ایشان می‌پرسد: پس عرب‌ها در آن روز کجایند؟ پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) پاسخ می‌فرماید:

«هُم یَومَئِذٍ قَلیلٌ، وَ جُلُّهُم بِبَیتِ المَقدِسِ؛
[۵۳] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۲۱، ح۱۵۳۰.
آنها در آن زمان،‌ اندک‌اند، و بیشترشان در بیت المَقدِس هستند.»

گفتنی است که در گزارش اوطان یاران مهدی (علیه‌السلام)، از شهرها و مناطق عرب‌نشین متعدّدی نام برده شده، هر چند تعداد افراد نام برده شده اندک است.
در پایان و به احتمال فراوان، حدیث الکافی که به شرکت گروهی از اهالی نوبه در جنوب مصر و شمال شرقی سودان در قیام مهدوی اشاره دارد
[۵۴] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۳، ح۱۵۶۱.
نیز دلیلی بر شرکت برخی عرب‌ها در قیام است، مگر آن‌که مردم نوبه را عرب ندانیم.

۱.۹ - زنان

قیام جهانی و گسترده امام مهدی (علیه‌السلام)، همه آدمیان را در بر می‌گیرد و تمام اقشار جامعه را با خود همراه می‌کند. زنان نیز در این نهضت عمومی، نقش مهم و اثرگذاری دارند، تا آن‌جا که برخی گزارش‌ها شمار یاران زن امام (علیه‌السلام)، را پنجاه تن دانسته‌اند.
[۵۵] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۸، ح۱۶۰۸.
در یک حدیث، وظیفه اصلی این عدّه، مداوای مجروحان و مراقبت از بیماران دانسته شده است که در این صورت، قابل تشبیه به نقش زنان شرکت‌کننده در غزوات پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) مانند اُحُد و جنگ‌های امام علی (علیه‌السّلام) مانند صفّین است.
[۵۶] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۸، ح۱۶۰۷.
حدیث اخیر،
[۵۷] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۸، ح۱۶۰۷.
برخی از این زنان قهرمان را نام برده است.

۱.۱۰ - یاران ویژه حضرت

چند حدیث
[۵۸] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۸۳ (شمار یاوران ویژه قائم).
که میان آنها حدیث صحیح السند
[۵۹] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۸۴، ح۱۵۹۴.
[۶۰] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۲، ح۱۵۹۹.
نیز موجود است، تعداد اصحاب امام (علیه‌السّلام) را ۳۱۳ تن به عدد اصحاب بدر دانسته‌اند. (یک حدیث از اهل سنّت، این تعداد را ۳۱۴ دانسته است
[۶۱] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸ ص۲۹۹، ح۱۶۰۸.
و حدّ اقل یک حدیث، آنان را به تعداد اصحاب فرمان بردار طالوت که اجازه عبور از نهر را یافتند، گفته است.
[۶۲] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۱، ح۱۵۹۷.
این معنا با توجّه به جهانی بودن، ژرف بودن، همه جانبه بودن و گستردگی بی‌نظیر قیام، شگفت به نظر می‌آید. افزون بر این، چند حدیث
[۶۳] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۵۹۸ (شمار یاران عمومی امام).
نیز تعداد اصحاب امام (علیه‌السّلام) را حدّ اقل ده هزار تن دانسته‌اند که در این دسته نیز حدیث صحیح السند
[۶۴] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۵۹۸ (شمار یاران عمومی امام).
وجود دارد. برخی احادیث اهل سنّت، اصحاب را دوازده تا پانزده هزار تخمین زده و یک حدیث شیعی، تنها هفتاد هزار از یاران امام (علیه‌السّلام) را از کوفه دانسته است.
حلّ این تعارض ظاهری نیازمند دسته‌بندی گزارش‌های این موضوع است که در همین فصل ارائه شدند و به روشنی نشان می‌دهد که احادیث اشاره کننده به عدد ۳۱۳، ناظر به یاران خاص و به تعبیر حدیث ۱۵۹۶،
[۶۵] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۸۹، ح۱۵۹۶.
گنج‌های نهفته و پنهان و یا نقبایی
[۶۶] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۱، ح۱۵۳۸.
‌اند که به عنوان فرماندهان نظامی ارشد و یا کارگزارن بزرگ حکومتی در اوّلین وهله قیام، ندای آسمانی امام (علیه‌السّلام) را لبّیک می‌گویند و از هر سو، حتّی از دل خاک و به هنگام رجعت، به یاری ایشان می‌شتابند.
[۶۷] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۱، ح۱۵۵۰.
دلیل این نکته، آن است که این دسته، مجاهدانی مانند مالک اشتر و ابو‌دجانه انصاری‌ هستند و فرماندهی صدها و گاه هزاران نفر را به عهده دارند و یا وزیرانی مانند مؤمن خاندان فرعون و یوشع وصیّ موسی (علیه‌السّلام) هستند.
[۶۸] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۳، ح۱۵۴۲.
[۶۹] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۳، ح۱۵۴۳ (یاورانش از میان رجعت کنندگان).
گفتنی است علّامه مجلسی نیز همین بیان را ارائه نموده است.در این صورت، صفات والا و گاه خارق‌العاده‌ای که یاوران امام مهدی (علیه‌السّلام) به آنها توصیف شده‌اند، ناظر به همین عدّه‌ اندک و یاران ویژه و خاصّ امام مهدی (علیه‌السّلام) هستند.
بر پایه احادیث، این یاران، بیشتر، جوان و بندرت، کهن سال‌اند و در قوّت بدن، بسان چهل مرد و در قوّت روح، دل‌هایشان مانند پاره‌های پولاد و جگرشان جگر شیر است. ایشان اگر بر کوه آهن بگذرند، آن را از جا در می‌آورند و اگر بر دشمن بگذرند، او را زیر پای خود، له می‌کنند. ایشان تیزتر از نیزه و تندتر و سبک بارتر از ابرند. در عرصه نبرد، دلاور و شجاع و سهمناک و در آستان دادار هستی، شب‌زنده دارند و بسان راهبان تارک دنیا، سر در گریبان فرو برده و دست تضرّع و حاجت به درگاه خدا بلند نموده‌اند. نشان سجود بر پیشانی شان، عابد بودنشان، و تصمیم‌ها و سیاست‌های زیرکانه‌شان، فراست برگرفته‌شان را از نور الهی نمایان می‌سازد، چندان که وجودشان چراغ فروزان دیگر مشتاقانی می‌شود که برای پیمودن مسیر ولایت، به نهضت می‌پیوندند. ایشان درندگان زمین و آسمان را نیز به اطاعت در می‌آورند؛ امّا خود در برابر امام (علیه‌السّلام) از برده در برابر مالکش فرمان بردارترند. در یک کلام، ایشان همان اولیای الهیِ بی‌خوف و حزن و گنج‌های نهان خدا در زمین اویند که با ولیّ اعظم خدا، پیمان جان می‌بندند و بر چهل خصلت (که بیشتر، اخلاقی‌اند) می‌کند.

۱.۱۰.۱ - نکته

بر پایه این تحلیل، احادیثی که از وجود ده هزار یاور
[۷۳] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۱، ح۱۵۴۰.
[۷۴] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۵۹۸.
[۷۵] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، حح ۱۵۹۹.
[۷۶] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۶۰۰.
و یا دوازده و پانزده هزار نفر
[۷۷] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۵، ح۱۶۰۱.
[۷۸] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۵، حح ۱۶۰۲.
سخن می‌گویند و یا در عبارت صریحی
[۷۹] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۵۹۸.
که خروج امام (علیه‌السّلام) را تنها در صورت توانایی و گردآمدن دست‌کم، ده هزار نفر به گرد ایشان دانسته‌اند، ناظر به توده و عموم سپاهیان امام (علیه‌السلام)‌اند. این عدّه اگرچه پس از پیوستن طبقه نخست و سیصد و سیزده پیش قدم در این باره، به امام (علیه‌السّلام) ملحق شده‌اند، امّا جلوتر از دیگران هستند و وجود آنها برای علنی کردن نهضت و خروج از مکّه لازم است و از این‌رو، ایشان را نیز از یاوران امام می‌شماریم.
حدیث الارشاد نیز به این نکته تصریح دارد:
«وَقَد وافاهُ ثَلاثُ مِئَةٍ وَ بِضعَةَ عَشَرَ رَجُلاً فَیُبایِعوهُ، وَ یُقیمُ بِمَکَّةَ حَتّی یَتِمَّ اصحابُهُ عَشَرَةُ آلافِ نَفسٍ، ثُمَّ یَسیرُ مِنها الَی المَدینَةِ؛
[۸۲] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۲، ح۱۶۰۰.
و سیصد و سیزده و‌ اندی مرد به او می‌رسند و با او بیعت می‌کنند و در مکّه می‌ماند تا آن‌که یارانش به ده هزار تن برسند و سپس از آن‌جا به سوی مدینه حرکت می‌کند.»
مطابق با برخی احادیث، این عدّه، حدّ‌اقل نیروی لازم برای حرکت گسترده و قیام جهانی قائم (علیه‌السّلام) است
[۸۳] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۵، ح۱۶۰۱.
و این، بِدان معناست که امام مهدی (علیه‌السّلام) مانند هر پیشوای پیشرو، در هر جا و هر لحظه بر پیروان خود می‌افزاید و مشتاقان بیشتری را به زیر پرچم توحید فرا می‌خواند. در این حرکت توفنده و برق‌آسا، امام (علیه‌السّلام) بر سر راهش در کوفه، هفتاد هزار یاور راستین (صدّیق)
[۸۴] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۹، ح۱۶۰۶.
را با خود همراه می‌کند. امام (علیه‌السّلام) از میان یاران اوّلیه و اصلی و نیز مؤمنان ناب که رجعت نموده و با او همراه شده‌اند، فرمانده و حاکم بر می‌گزیند و بر خیل یاران خود می‌گمارد (حکّام و انصار).
[۸۵] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۲، ح۱۵۴۲.
(گفتنی است که یک حدیث، به یاری کسانی اشاره دارد که بهره‌ای از دین ندارند و ما در توضیحی دیگر، به این نکته پرداخته‌ایم.)
[۸۶] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۶۶ (توضیحی در باره یاری رساندن بی بهرگان از نیکی).


۱.۱۱ - اسامی و موطن یاران امام

در چند حدیث، به نام برخی یاران امام مهدی (علیه‌السّلام) و خاستگاه و وطن‌هایشان اشاره شده است. این احادیث، به تفصیل، بسیاری از شهرها را ذکر کرده و گاه به تعداد و در موارد متعدّدی به نام یک یک این افراد تصریح کرده‌اند.
[۸۷] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۰۰، ح۱۶۱۰ - ۱۶۱۳ (گزارش‌های رسیده در باره نام و موطن یاوران امام).
این احادیث، از قوّت سندی برخوردار نیستند و از نظر دلالی نیز به معنای انحصار انصار امام (علیه‌السّلام) در افراد نام برده شده نیستند؛ زیرا در هر دو حدیث مفصّل، عبارتی است که تصریح دارد مقصود از این افراد، همان ۳۱۳ یار ویژه امام‌اند که پیش‌تر گفتیم نخستین مؤمنان پیوسته به امام و وزیران و سردارانِ ایشان‌اند. عبارت پایانی حدیث دلائل الامامه، چنین است:
«فَذلِکَ ثَلاثُمِئَةٍ وَ ثَلاثَةَ عَشَرَ رَجُلاً بِعَدَدِ اهلِ بَدرٍ؛
[۹۰] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۰، ح۱۶۱۰.
اینها سیصد و سیزده مرد به تعداد جنگاوران بدر هستند.»
و در میانه حدیث دیگر چنین است:
«فَذلِکَ ثَلاثُمِئَةٍ وَ ثَلاثَةَ عَشَرَ رَجُلاً بِعَدَدِ اهلِ بَدرٍ، یَجمَعُهُمُ اللَّهُ الی مَکَّةَ فی لَیلَةٍ واحِدَةٍ، وَ هِیَ لَیلَةُ الجُمُعَةِ، فَیَتَوافَونَ فی صَبیحَتِها الَی المَسجِدِ الحَرامِ، لا یَتَخَلَّفُ مِنهُم رَجُلٌ واحِدٌ، وَ یَنتَشِرونَ بِمَکَّةَ فی ازِقَّتِها، یَلتَمِسونَ مَنازِلَ یَسکُنونَها، فَیُنکِرُهُم اهلُ مَکَّةَ؛
[۹۳] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۰، ح۱۶۱۰
و اینها سیصد و سیزده مرد به تعداد جنگاوران بدر هستند. خداوند، آنها را در یک شب جمعه در مکّه گرد هم می‌آورد و آنان خود را صبح جمعه همان روز به مسجد الحرام می‌رسانند و یک تن هم از آنان جا نمی‌ماند و در کوچه‌های مکّه پخش می‌شوند و در پی جایی هستند که در آن سکونت کنند؛ امّا مکّیان آنها را نمی‌شناسند.»
در ابتدای این روایت چنین آمده است:
«هذا ما املاهُ رَسولُ اللَّهِ (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) عَلی امیرِ المُؤمِنینَ (علیه‌السّلام) وَ اَودَعَهُ ایّاهُ مِن تَسمِیَةِ اصحابِ المَهدِیِّ (علیه‌السلام)، وَ عِدَّةِ مَن یُوافیهِ مِنَ المَفقودینَ عَن فُرُشِهِم وَ قَبائِلِهِم، السّائِرینَ فی لَیلِهِم وَ نَهارِهِم الی مَکَّةَ، وَ ذلِکَ عَنِ استِماعِ الصَّوتِ فِی السَّنَةِ الَّتی یَظهَرُ فیها امرُ اللَّهِ عزّ و جلّ، وَ هُمُ النُّجَباءُ وَ القُضاةُ وَ الحُکّامُ عَلَی النّاسِ؛
[۹۶] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۰، ح۱۶۱۰
این چیزی است که پیامبر خدا (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) بر امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) املا کرده و نام همراهان مهدی (علیه‌السّلام) را نزد او نهاده است و نیز تعداد کسانی که از خانه و کاشانه شان جدا شده، شب و روز می‌روند تا در مکّه خود را به او می‌رسانند و این پس از شنیدن ندا در سالی است که امر الهی [به قیام] در آن پدیدار می‌شود، و این افراد، نجیبان، قاضیان و حاکمان بر مردم هستند.»
در پایان همین حدیث نیز آمده است:
«هذِهِ (العِدَّةَ) الَّتی یُخرِجُ اللَّهُ فیهَا القائِمَ (علیه‌السلام)، هُمُ النُّجَباءُ وَ القُضاةُ وَ الحُکّامُ وَ الفُقَهاءُ فِی الدّینِ، یَمسَحُ بُطونَهُم وَظُهورَهُم فَلا یَشتَبِهُ عَلَیهِم حُکمٌ؛
[۹۷] ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۰، ح۱۶۱۰
این افرادی که خداوند، قائم (علیه‌السّلام) را در جمع ایشان، ظاهر می‌سازد، نجیبان، حاکمان و فقیهان در دین‌اند و قائم (علیه‌السّلام) دستی بر سینه و پشت آنان کشیده و در حکمی به اشتباه نمی‌افتند.»


۱. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۱۵ (پیامبران یاور امام).
۲. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۱، ح۱۴۳۰.
۳. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۱۷، ح۱۴۲۷.
۴. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۱۷، ح۱۴۲۸.
۵. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۱ ص۲۵.    
۶. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۰۶.    
۷. فیض کاشانی، محمد‌محسن، التفسیر الصافی، التفسیر الصافی، ج۱، ص۳۵۱.    
۸. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۷ (بخش دهم/ فصل سوم: رجعت و ارتباط آن با نهضت امام مهدی)
۹. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۳ (برخی از پیروان پیامبران پیشین).
۱۰. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۱، ح۱۵۴۸.
۱۱. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۱، ح۱۵۵۰.
۱۲. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۱، ح۱۵۵۰.
۱۳. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۱، ح۱۵۳۷.
۱۴. ابن‌بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، ص۶۷۱، ح۲۲.    
۱۵. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۲۵، ح۱۵۳۲ فرشتگان یاور امام).
۱۶. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۰، ح۱۵۳۹.
۱۷. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۲۶، ح۱۵۳۴.
۱۸. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۲۸، ح۱۵۳۷.
۱۹. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۶، ص۴۹ (بخش هفتم/ فصل پنجم/ قیام گروهی از شرق با پرچم‌های سیاه رنگ).
۲۰. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۶، ص۵۱، ح۱۰۲۵.
۲۱. ابن‌طاووس، علی بن موسی، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر، ص۵۴.    
۲۲. مقدسی شافعی، یوسف بن یحیی، عقد‌الدرر، ص۱۲۸ - ۱۳۰.    
۲۳. ر.ک:تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۲، ص۴۹، ح۱۲۴، (بیع ده دوازده).    
۲۴. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۳، ح۱۵۶۲.
۲۵. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۵، ح۱۵۶۴.
۲۶. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۳ (یاران امام (علیه‌السّلام)/ قمیان).
۲۷. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه.
۲۸. بغدادی، عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطّلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، ج۲، ص۸۷۸.    
۲۹. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۴ ص۱۲.    
۳۰. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۱، ح۱۵۵۸.
۳۱. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۱، ح۱۵۶۰.
۳۲. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۹، ح۱۵۵۶.
۳۳. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۷، ص۷۱، ح۱۱۳۴.
۳۴. ابن‌طاووس، علی بن موسی، الملاحم، ص۱۱۸، ح۱۱۰.
۳۵. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۱، ح۱۵۵۸.
۳۶. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۰۱، ح۱۶۰۹.
۳۷. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۱، ح۱۶۱۰.
۳۸. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۴، ص۷.    
۳۹. یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، ص۱۱۵.    
۴۰. نویسنده ناشناس، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ص۱۲۰.    
۴۱. حمیری، محمد بن عبد‌المنعم، الروض المعطار فی خبر الاقطار، ص۳۸۰.    
۴۲. بغدادی، عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطّلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، ج۲، ص۸۷۶.    
۴۳. طوسی محمد بن حسن، الغیبة، ص۴۷۶، ح۵۰۰.    
۴۴. حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة، ج۵، ص۱۳۷.    
۴۵. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۸، ح۱۵۷۰.
۴۶. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۷، ص۱۹۲، ح۱۲۵۳.
۴۷. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۱۶، ح۱۵۳۰.
۴۸. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۶۰، ح۱۵۷۲.
۴۹. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۶۲، ح۱۵۷۳.
۵۰. إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۲، ص۹۷۰.    
۵۱. إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۲، ص۹۷۹.    
۵۲. حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة، ج۵، ص۲۲۴.    
۵۳. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۲۱، ح۱۵۳۰.
۵۴. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۵۳، ح۱۵۶۱.
۵۵. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۸، ح۱۶۰۸.
۵۶. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۸، ح۱۶۰۷.
۵۷. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۸، ح۱۶۰۷.
۵۸. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۸۳ (شمار یاوران ویژه قائم).
۵۹. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۸۴، ح۱۵۹۴.
۶۰. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۲، ح۱۵۹۹.
۶۱. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸ ص۲۹۹، ح۱۶۰۸.
۶۲. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۱، ح۱۵۹۷.
۶۳. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۵۹۸ (شمار یاران عمومی امام).
۶۴. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۵۹۸ (شمار یاران عمومی امام).
۶۵. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۸۹، ح۱۵۹۶.
۶۶. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۱، ح۱۵۳۸.
۶۷. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۴۱، ح۱۵۵۰.
۶۸. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۳، ح۱۵۴۲.
۶۹. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۳، ح۱۵۴۳ (یاورانش از میان رجعت کنندگان).
۷۰. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۲ ص۳۲، ح۹۰.    
۷۱. طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامه، ص۴۶۳، ح۴۴۴.    
۷۲. مجلسی، محمد‌باقر، بحار الانوار، ج۲۴، ص۱۴۴.    
۷۳. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۱، ح۱۵۴۰.
۷۴. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۵۹۸.
۷۵. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، حح ۱۵۹۹.
۷۶. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۶۰۰.
۷۷. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۵، ح۱۶۰۱.
۷۸. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۵، حح ۱۶۰۲.
۷۹. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۳، ح۱۵۹۸.
۸۰. صدر، سید‌محمد، تاریخ الغیبه، ج۳، ص۲۶۶.    
۸۱. إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۲، ص۹۶۵.    
۸۲. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۲، ح۱۶۰۰.
۸۳. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۵، ح۱۶۰۱.
۸۴. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۹۹، ح۱۶۰۶.
۸۵. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۳۲، ح۱۵۴۲.
۸۶. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۲۶۶ (توضیحی در باره یاری رساندن بی بهرگان از نیکی).
۸۷. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۰۰، ح۱۶۱۰ - ۱۶۱۳ (گزارش‌های رسیده در باره نام و موطن یاوران امام).
۸۸. سیوطی، جلال‌الدین، العرف الوردی فی أخبار المهدی، ج۱، ص۱۳۸.    
۸۹. قیداره، أسعد بن علی، النظریة المهدویة فی فلسفة التاریخ، ج۱، ص۱۹۶.    
۹۰. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۰، ح۱۶۱۰.
۹۱. طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامه، ج۱، ص۵۶۰.    
۹۲. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۲، ص۳۰۷.    
۹۳. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۰، ح۱۶۱۰
۹۴. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۲، ص۷۵.    
۹۵. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۲، ص۷۵.    
۹۶. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۰، ح۱۶۱۰
۹۷. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن حدیث و تاریخ، ج۸، ص۳۲۰، ح۱۶۱۰
۹۸. طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامه، ج۱، ص۵۶۲.    
۹۹. مؤسسه نهج البلاغه، موسوعة أحادیث أمیر المؤمنین علی، ج۱، ص۲۰۳.    



حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «یاران امام مهدی» تاریخ بازیابی۱۳۹۸/۱۱/۹.    


رده‌های این صفحه : مباحث حدیثی | معارف اسلامی | مهدویت




جعبه ابزار