هدایت و ضلالت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: هدایت، ضلالت، اختیار، جبر،
عدالت، انسان،
گمراهی.
پرسش: این آیه به چه معناست: "خداوند هر که را بخواهد، هدایت می‌کند و هر که را بخواهد، گمراه می‌کند". آیا این آیه به معنای سلب اختیار از انسان و جبری بودن آفرینش نیست؟
پاسخ: در
علم کلام ثابت شده است که انسان در انجام دادن کارهای خود دارای اختیار است و آموزه‌های قرآنی هم با این حقیقت منافاتی ندارد و مؤید آن است؛ ولی از آن‌جا که قرآن بعضی از آیاتش بعض دیگر را تفسیر می‌کند، باید آیات را کنار هم گذاشت تا معنای واقعی آن به دست آید. کلمه اضلال (گمراه کردن) در آیات قرآن به خدا و به
شیطان و به دیگران نسبت داده شده است. باید توجه داشت که اضلال خدا روی چه شرایطی است و چه‌گونه و برای چه کسانی است. اضلال خداوند اضلال ابتدایی نیست و این اضلال برای کسانی است که با اختیار خود موجب گمراهی خود را فراهم کرده‌اند. خداوند در آیه ۲۶ سوره بقره می‌فرماید: "خدا جمع زیادی را با آن گمراه می‌کند و عده کثیری را هدایت می‌کند، و تنها فاسقان را با آن گمراه می‌کند".
ظاهر تعبیر آیه ممکن است این توهم را به وجود آورد که هدایت و گمراهی جنبه اجباری دارد و تنها منوط به خواست خداست؛ درحالی‌که آخرین جمله این آیه حقیقت را روشن کرده و سرچشمه هدایت و ضلالت را
اعمال خود انسان می‌شمارد.
خدای متعال در چند مورد از
قرآن مجید امر هدایت و ضلالت را با بیانات مختلف بیان فرموده است.
مقدمتاً توجه به این موضوع اهمیت دارد که بعضی از آیات
قرآن را نمی‌توان به‌تنهایی تفسیر نمود و نتیجه گرفت؛ بلکه باید به کمک آیات دیگر معنای واقعی مورد نظر را درک نمود.
اینک چند
آیه مشابه:
خداوند متعال می‌فرماید:
"
ولو شاء الله لجعلکم امة واحدة و لکن یضل من یشاء و یهدی من یشاء و لتسئلن عماکنتم تعملون"؛ "و اگر خدا می‌خواست به
مشیت ازلی همه بشر را یک امت قرار می‌داد؛ و لیکن هر که را بخواهد گمراه کند و هر که را بخواهد هدایت، و البته آن‌چه از نیک و بد کرده‌اید، از همه سؤال خواهید شد".
خداوند متعال می‌فرماید:
"
من یهدالله فهوا المهتد و من یضلل فلن تجدله ولیاً مرشداً"؛ "هرکس را خدا هدایت کند، او هدایت شده است و هرکس را گمراه کند، پس هرگز برای او یاور و راه‌نماکننده نخواهی یافت".
خداوند متعال می‌فرماید:
"
من یضلل الله فلاهادی له ویذرهم فی طغیانهم یعمهون"؛ "هر که را خدا گمراه کند هیچ‌کس راه‌نمای او نباشد و چنین گمراه را خدا واگذارد تا در طغیان و ضلالت بماند".
خداوند متعال می‌فرماید:
"
و من یضلل الله فما له من هاد و من یهدالله فما له من مضل"؛ "هر که را خدا گمراه کند، دیگر او را هیچ راه‌نمایی نخواهد بود و هرکس را خدا هدایت کند، دیگر احدی او را گمراه نتواند کرد".
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه ۹۳ سوره نحل
می‌گوید:
"مقصود این است که خداوند می‌تواند همه ایشان را از نظر هدایت و
سعادت یک جور
خلق کند و مقصود از اضلال بعضی و هدایت بعضی، اضلال و هدایت ابتدایی نیست؛ بلکه مجازاتی است؛ زیرا همه آنان چه گمراهشان و چه در راهشان همه هدایت ابتدایی دارند و آن کسی که خدا می‌خواهد گمراهش کند، کسی است که خودش راه ضلالت؛ یعنی
معصیت را پیموده و پشیمان هم نمی‌شود و آن کس که خدا هدایتش کرده، کسی است که هدایت فطری خود را از دست نداده و بر آن اساس مشی می‌کند یا همواره در طاعت است و یا اگر گناهی از وی سر می‌زند، توبه می‌کند و از راه
گناه به
صراط مستقیم و سنت الاهی‌اش که تبدیل‌پذیر نیست بر‌می‌گردد: "
وَ لَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ: جمله‌ای است برای دفع توهمی که ممکن است به ذهن بیاید و آن این است که مستند بودن هدایت و ضلالت به خداوند سبحان اختیار بشر را باطل می‌کند و به دنبال باطل شدن اختیار مسئله نبوت‌ها و رسالت‌ها
باطل می‌شود. برای دفع چنین توهمی جواب داده شده که نه، هنوز سؤال و جواب و اختیار باقی است و به دست خدا بودن هدایت و ضلالت اختیار شما را باطل نمی‌کند؛ زیرا خدا ابتداءً گمراه و هدایت نمی‌کند، گمراه کردنش مجازاتی است؛ یعنی کسی را که خودش گمراهی را خواسته در
گمراهی پیش می‌برد، و هم‌چنین کسی را که هدایت را اختیار کرده باشد، در هدایت پیش می‌برد و خلاصه شما هر چه اختیار کنید، خداوند شما را کمک می‌کند و در آن‌چه انتخاب کرده‌اید، پیش‌تر می‌برد".
آیات متمم یک‌دیگرند و بعضی آیات بعض دیگر را
تفسیر می‌کند. همان خدایی که فرموده: "یضل من یشاء"؛ هرکس را بخواهد گمراه می‌کند، همان خدا هم فرموده: "
و یضل الله الظالمین"؛ خدا ظالمین را گمراه می‌کند.
یا "
کذلک یضل الله من هو مسرف مرتاب"؛ خدا گمراه می‌کند کسی را که اسراف می‌کند.
و یا "
کذلک یضل الله الکافرین"؛ خدا گمراه می‌کند کافرین را.
پس درست است که به اصطلاح هرکس را خدا بخواهد گمراه می‌کند، ولی باید دانست چه سنخ از بندگان در معرض گمراهی قرار می‌گیرند، خدا ظالمین و دروغ‌گویان، فاسقان، مسرفان و کافران و آن‌هایی را که در حالت اختیار نافرمانی می‌کنند، گمراه می‌نماید. پس مقدمه اضلال
حق به دست بنده جاری می‌گردد.
نیز در
مقام هدایت هم شرایطی وجود دارد، اگر می‌فرماید: "یهدی من یشاء"؛ یعنی هر که را بخواهد هدایت می‌کند، آیاتی هم در مقام بیان شرایط هدایت وارد شده است که می‌فرماید: "
و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا"؛ و آنان که در راه ما مجاهده کردند، هر آیینه هدایت می‌کنیم ایشان را.
و در جاهای دیگر می‌فرماید: "
ان الله لا یهدی القوم الفاسقین"، "
لایهدی القوم الکافرین"، "
لایهدی القوم الفاسقین"، "
لایهدی کید الخائنین"، "
لایهدی من هو کاذب کفار"؛... یعنی خداوند از آن‌هایی که در مقام هدایت نیستند، هدایت را نفی می‌کند.
پس معلوم شد که برای صالحان و
متقین هیچ‌گاه گمراهی روا نیست و معاندان لجوج را هدایت شایسته نباشد.
ذکر این نکته در این‌جا ضروری است که ارائه طریق از
خالق است، و وظیفه مخلوق است که راهی را که به او نشان داده می‌شود گرفته تا به مقصود اصلی برسد و الا اگر خود از جاده منحرف شد و اعوجاجی حاصل نمود، مسئولیت آن تنها بر خود اوست.
خداوند در قرآن می‌فرماید:"
والله یدعوا الی دارالسلام"؛
یعنی خدا همه
خلق را به سرمنزل سعادت و
سلامت می‌خواند.
هم‌چنین می‌فرماید: "
من شاء اتخذ الی ربه سبیلا"؛ هرکس بخواهد انتخاب کند راه پروردگارش را ... "
و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا"؛ هرکس که قصد به‌سوی ما کند و میل و رغبت حاصل نماید که به جانب ما بیاید ما او را هدایت و راه‌نمایی می‌کنیم. و الا آنها که میل و رغبت به‌سوی پروردگار ندارند و از طریق حق بیزارند و
ایمان به آیات و به رسولان و به روز جزا نمی‌آورند مشمول این آیه شریفه خواهند شد که: "
ان الذین لا یؤمنون بآیات الله لا یهدیهم الله و لهم عذاب الیم"؛
یعنی کسانی که به آیات خدا ایمان نمی‌آورند، خدا آنها را هدایت نمی‌کند و برای آنها عذابی سخت است.
اگر به این آیات توجه شود، کوچک‌ترین تردیدی باقی نمی‌ماند که خدای تعالی حالت اختیار و استقلال را به همه داده است که می‌فرماید: "
انا هدیناه السبیل اما شاکراً و اما کفوراً"؛
یعنی ما به حقیقت راه (حق و باطل) را به انسان نمودیم، حال خواهد هدایت پذیرد و
شکر این نعمت گوید و خواه آن
نعمت را کفران کند.
نتیجه این‌که خدای تعالی ظالمان، کاذبان، مجرمان را هدایت نمی‌کند و اصلاً این گروه خود در یک گمراهی
آشکار هستند. که می‌فرماید: "
من یعص الله و رسوله فقد ضل ضلالاً مبیناً"؛
یعنی کسی که نافرمانی کند خدا و رسولش را، پس به تحقیق که گمراه شده، گمراه‌شدنی آشکار. پس هرکس مستحق هدایت باشد، خدای تعالی او را به
بهشت هدایت می‌کند و کسی نیست که بتواند او را برگرداند و آن‌کس را که مستوجب
عذاب باشد و به‌سوی
دوزخ کشاند، کسی او را از شر عذاب نگاه ندارد. اما اهل و مستحق عذاب شدن و یا مستحق
ثواب شدن مقدمتاً به دست انسان سپرده شده است.
اگر کسی ظالم شد، خدا او را هدایت نمی‌فرماید:"
ان الله لا یهدی القوم الظالمین" و اگر کسی با
تقوا باشد، خدا او را هدایت می‌کند. "
یا ایها الذین آمنوا ان تتقوا الله یجعل لکم فرقاناً"؛ "اگر
پرهیزکاری پیشه کنید، خداوند حس تشخیص
حق از باطل را در شما زنده می‌کند و به شما روشن‌بینی عطا می‌فرماید".
بنابراین انتخاب راه خوب یا بد از اول در اختیار خود ماست و این حقیقت را وجدان هر انسانی قبول دارد.
پایگاه اسلام کوئست.
