محیط زیست
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آلودگی، محیط زیست،
بهداشت.
پرسش: با توجه به پیشرفت جوامع شهری و توسعه و گسترش شهرها وظایف هر شهروند در حفظ و نگهداری
محیط زیست و بهداشت محیط چیست ؟ منابع دینی چه قوانین و دستوراتی را در این موضوعات ارائه می‌دهند؟
پاسخ: مکتب حیات‌بخش
اسلام دین جامع و کاملی است، بدیهی است که با این ویژگی تمام نیازهای مختلف زندگی انسان در آن لحاظ شده و برای تمام مسائل مورد نیاز زندگی فردی و اجتماعی وی مقررات و قوانینی دارد.
از جمله مسائلی که مورد توجه اسلام بوده و هست، نحوه زندگی اجتماعی و محیط زیست اوست. از آنجا که «آب» و «هوا» از عوامل بسیار مهم و فوق العاده حیاتی می‌باشند و استفاده از آب و هوای پاک و سالم یکی از نیازهای ضروری
انسان شمرده شده است، طبق دستورات اسلام آلوده کردن آنها حرام و از گناهان بزرگ تلقی می‌شود. علاوه بر اینکه این کار کفران
نعمت های الهی هم محسوب می‌گردد و گناهی است نابخشودنی.
توجه به مقدماتی پیش از پرداختن به اصل موضوع خالی از فایده نیست:
دین اسلام برای تمام شئون و جوانب زندگی انسان دارای قوانین، دستور است؛ از بالاترین مسائل پیچیده سیاسی و حکومتی گرفته، تا ابتدایی‌ترین مسائل شخصی (مانند احکام تخلی) یعنی ما اسلام را دینی جامع و کامل می‌دانیم؛ از‌این‌روی ما معتقدیم که زندگی اجتماعی و محیط زیست،
از جمله مسائلی است که مورد توجه
دین اسلام بوده و هست.
البته جامعیت اسلام به این معناست که می‌توان با استنباط عناصر جهان‌شمول در اسلام به فلسفه،
مکتب و نظام اسلامی دست یافت و به طراحی سازوکارها، پرداخت.
از دیدگاه اسلام
خلقت آدمی پوچ و بیهوده نیست «
افحسبتم انما خلقناکم عبثاً و انکم الینا لا ترجعون»؛ «آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریدم و به‌سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟!».
و احکام اجتماعی اسلام هم براساس هدف و فلسفه
آفرینش او تنظیم شده است؛ البته این احکام و قوانین گاهی در قالب
تشویق، ترغیب، انذار آمده است و صرفاً جنبه اخلاقی دارند و بر آنها
مجازات اخروی قرار داده شده و گاهی نیز بر عدم رعایت آنها مجازات‌های دنیایی وضع شده است.
اصول و کلیاتی در اسلام وجود دارد که می‌توان از آنها وظایف یک شهروند
مسلمان را استفاده کرد؛ مثلاً:
در اسلام از بین بردن آنچه بقای نسل بشر بر آن متوقف است، از جهاتی حرام است؛ مثل اینکه
ظلم به نوع بشر است یا کفران نعمت است
و...
از دیدگاه اسلام کاری که باعث آسایش مردم و در جهت حفظ
سلامت آنان باشد، خدمتی است در جهت رضای خدا و
عبادت و
بندگی پروردگار، محسوب می‌گردد و هدف خلقت انسان جز
عبادت چیز دیگری نیست: «
و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون»؛ «من
جن و انس را نیافریدم، جز برای اینکه عبادتم کنند».
و چون حفاظت از
محیط زیست و رعایت بهداشت محیط زندگی و جلوگیری از آلودگی آن، تلاشی است در جهت نجات بشر از نابودی یا اقدامی است در جهت آسایش آنها، از رجحان ( به نحو وجوب یا استحباب) برخوردار است.
اما در اسلام به این مقدار بسنده نشده است و علاوه بر بیان کلیات، بر موضوعات خاصی هم تأکیداتی شده است که در اینجا به‌طور اختصار به‌گوشه‌ای از کلیات و تاکیدات خاص اشاره‌ای می‌شود:
گفته شده است: اگر هوا پیرامون
کره زمین را فرا نگرفته بود، همین قدر که از یک قسمت سطح
زمین خورشید غایب می‌شد، بلافاصله درجه حرارت پایین می‌آمد و تا ۱۶۰ درجه زیر صفر می‌رسید و سرمای طاقت‌فرسا موجودات زنده را از بین می‌برد. هوا مانع می‌شود که زمین گرمای دریافتی از خورشید را زود از دست بدهد.
به علاوه انسان برای ادامه
حیات به
اکسیژن نیاز دارد و این نیاز خود را از راه تنفس، از هوای پاک و سالم تأمین می‌کند، بنابراین استفاده از هوای پاک و سالم یکی از نیازهای ضروری انسان است.
از سوی دیگر با پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن زندگی مردم و همچنین به دلیل ضرورت ایجاد کاربری‌های جدید شهری برای پاسخ‌گویی به نیازهای روز‌افزون جمعیت شهری، میزان آلودگی هوا رو به فزونی است و به‌تدریج شاهد کاهش میزان
فضای سبز شهرها و آلودگی محیط زیست هستیم.
از آنجا که بقای نسل بشر و دوام جوامع انسانی در گرو بهداشت و سلامت جامعه است، لذا دین اسلام با حرام نمودن خبائث و بدی‌ها و
حلال کردن پاکی‌ها و پاکیزگی‌ها («
و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث...»؛ و اشیای پاکیزه را برای آنها حلال شمرد و ناپاکی‌ها را تحریم می‌کند.)،
راه رسیدن به این مقصود و هدف را فراهم ساخته است.
از
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ درباره
تنفس هوای آلوده و توقف و زندگی در آن سؤال شد. آن حضرت در جواب به این پرسش یک حکم کلی را مطرح فرمودند که راه‌گشای بسیاری از مشکلات و معضلات است. حضرت فرمودند: «هر چیزی که خوردنش (استنشاق و نوشیدن) برای بدن انسان ضرر داشته باشد، خوردنش حرام است، مگر ضرورت اقتضا کند».
مسئله ضرورت حفظ بهداشت محیط یکی از موضوعات بسیار جدی و اساسی امروز جوامع انسانی است. اگر الزام به حفاظت از محیط زیست انسانی، فراگیر نباشد و از طرف آحاد شهروندان، جدی تلقی نشود و کسانی بخواهند
محیط زندگی را آلوده سازند یا زباله‌ها از راه‌های صحیح و بهداشتی جمع‌آوری نشود، زباله‌ها کانونی برای
آلودگی محیط زیست و به خطر افتادن سلامت مردم خواهند بود.
زباله‌ها کانون انواع میکروب‌ها و محل پرورش حشرات و عوامل بیماری‌زاست؛ لذا به همین جهت است که پیامبر اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ می‌فرماید:
زباله‌ها را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را روز به بیرون از خانه منتقل کنید؛ زیرا زباله جایگاه
شیطان است.
آن حضرت همچنین فرمود: خاک روبه را پشت در (حیاط) جمع نکنید؛ زیراکه لانه شیطان می‌شود.
بدیهی است که منظور از شیطان در اینجا یعنی محل تجمع حشرات موذی و انتقال و گسترش آلودگی و انواع بیماری‌ها.
در سیره و روش زندگی
پیامبر اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و امامان
معصوم ـ علیهم‌السلام ـ فراوان مشاهده می‌شود که بر پاکیزگی و
نظافت اصرار داشتند و پیروان خود را به آن سفارش می‌کردند.
پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ فرمود: خداوند پاک است، شخص پاک را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد.
لزوم اجتناب و دوری از فضولات انسانی و اطلاق
نجس به آن و وجوب
طهارت و پاک کردن و شستن چیزهای آلوده به آن، از خدمات علمی دین اسلام به بشریت است که موجب پاک شدن محیط زیست از آلودگی‌ها و نجاسات شده است.
امروزه مدفوع به‌عنوان کانون اصلی اکثر بیماری‌های میکروبی و انگلی (مانند
وبا و بیماری‌های روده‌ای میکروبی و انگلی) شناخته شده است.
از همین روی است که
امام علی ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: «پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ از تغوط (دفع مدفوع) بر کنار آب روان و جوی خوش‌گوار و زیر درخت میوه‌دار نهی کرده است».
همچنین در
روایت دیگر آمده است: «رسول خدا نهی کرد از اینکه
انسان ادرار کند زیر
درخت میوه‌دار، یا در مسیر راه و یا در
آب راکد».
امروزه با پیشرفت فناوری و شهرنشینی و به وجود آمدن جوامع مصرف‌کننده شهری، روزانه هزاران تُن زباله تولید می‌شود که جمع‌آوری و دفع آنها به طریق بهداشتی، از مهم‌ترین مسائل بهداشتی است که باید به آن توجه شود.
در مکتب حیات‌بخش
اسلام و تمام ادیان الاهی، جان آدمی دارای ارزش و حفظ آن واجب است. بر همین اساس
قرآن کریم به مسلمانان سفارش می‌کند که با کارهای خود موجبات هلاکت و نابودی خویش را فراهم نکنید: «
ولاتلقوا بایدیکم الی التهلکة»؛ «خود را با دست خود به هلاکت نیفکنید».
مفسر بزرگ قرآن کریم، مرحوم علامه طباطبایی می‌گوید: این
آیه مطلق است و در نتیجه نهی در آن، نهی از تمام رفتارهای افراطی و تفریطی است.
بنابراین در
شرع مقدس اسلام، انسان مجاز نیست، با
اعمال و رفتار خود محیط زندگی خود و دیگران را آلوده کرده و در برابر ضروری‌ترین مسائل بهداشتی بی‌تفاوت باشد و با سهل‌انگاری‌های خود محیط اجتماع را از زندگی سالم محروم کند.
علاوه بر این طبق قاعده لاضرر ـ که پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ فرمود: در اسلام ضرر و زیان رساندن به خود و دیگران ممنوع است ـ
انسان حتی از امکانات شخصی خود، نباید به‌گونه‌ای استفاده کند که باعث
آزار و اذیت دیگران شود و به آنها ضرر برساند.
اقلیم شهری امروز تحت تأثیر فرآیندهای تراکم و تمرکز فعالیت در شهرها آن‌چنان دگرگون شده که مطالعات ناحیه‌ای شهرها به‌صورت مشخص و جدا از اقلیم ناحیه‌ای، بررسی می‌شود، آثاری که از طریق کاهش فضای سبز شهری بر اکولوژی شهری ـ به‌ویژه در زمینه‌های اقلیم هوا، خاک، آب‌های زیرزمینی و... ـ بر جای گذاشته می‌شود، چنان مؤثر است که عناصر سازنده آن را در محیط شهری به‌کلی دگرگون می‌کند.
اگرچه در متون و منابع اولیه دینی ما مسئله
فضای سبز به‌صورت امروزی به‌طور مشخص مطرح نشده است، اما این موضوع تحت عنوان کلی‌تر (مانند غرس
درخت، ترغیب و تشویق به درخت‌کاری و نهی از قطع درختان) آمده که حکایت از عنایت و توجه دین اسلام به این موضوع دارد.
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در این باره می‌فرماید: «اگر رستاخیز (
قیامت) بر پا شد و نهالی در دست یکی از شماست، اگر می‌تواند، آن را بکارد».
آن حضرت در نهی و توبیخ کسانی که اقدام به قطع درختان و از بین بردن منابع طبیعی و زیست محیطی می‌نند، می‌فرماید: «هر کس درخت سدر را قطع کند، سرنگون وارد جهنم خواهد شد».
لذا به موجب قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، هیچ شخصی حتی نهادها و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی حق ندارند به تخریب منابع ملی بپردازند و قانون، وزارت جهاد و کشاورزی را موظف به حفاظت از این منابع و ثروت‌های ملی کرده است.
در
فقه اسلامی نیز قوانینی وجود دارد که مردم را از تصرف در
اموال عمومی و دولتی باز می‌دارد، این قوانین مستند به
قانون الاهی و
قرآن کریم است. «از تو درباره
انفال سؤال می‌کنند، بگو: انفال، مخصوص خدا و پیامبر است، پس از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید».
بنابراین می‌توان گفت که تخریب و از بین بردن هر آنچه جزو
سرمایه های ملی کشور به حساب می‌آیند، مشروع نیست.
به علاوه در دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم، هزاران عامل حیاتی دست به دست هم داده‌اند تا انسان‌ها از مزایای زندگی بهره‌مند شوند. نبود هر یک از آنها زندگی را با مشکلاتی جدی و فراوان مواجه می‌سازد.
خداوند متعال نعمت‌های دنیا ـ اعم از خوردنی‌ها، آشامیدنی‌ها و هر آنچه که موجب رفاه و آسایش زندگی است ـ را برای انسان آفرید و براساس آموزه‌های
قرآن کریم، انسان از استفاده و لذت بردن از این زندگی و
نعمت های آن منع نشده است؛ ولی از تلف نمودن، استفاده نابجا و تخریب آنها منع شده است: «
یا بنی آدم... کلوا واشربوا ولاتسرفوا انه لایحب المسرفین »؛ «ای فرزندان
آدم ... (از نعمت‌های خدا) بخورید و بیاشامید؛ ولی
اسراف نکنید که خداوند اسراف‌کنندگان را دوست نمی‌دارد».
برای تأمین
سلامت و
بهداشت جامعه و محیط زندگی، با توجه به افزایش آلودگی هوا و... و تأثیر آلاینده‌ها در عملکرد طبیعی بدن، بر تمام شهروندان ـ اعم از مسئولان، مدیران، دست‌اندرکارانِ کارهای اجرایی و مردم عادی به‌صورت فردی و اجتماعی ـ لازم و فرض است که قوانین و مقررات مربوطه را رعایت کنند؛ زیراکه
انسان از مردم و اجتماعی که در آن زندگی می‌کند، جدا نیست و رعایت یا عدم رعایت قوانین بهداشتی روی سلامت سایر افراد تأثیر می‌گذارد. در بهداشت اجتماعی، تمام مردم باید مقررات و دستورات عمومی را رعایت کنند. مجموعه این دستورات و قوانین است که بهداشت اجتماعی را تأمین می‌کند و از تخریب محیط زیست جلوگیری می‌کند.
پایگاه اسلام کوئست.
