محمدباقر مجلسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: علامه مجلسی، محمدباقر، زندگی‌نامه، مجلسی ثانی.
پرسش: خلاصه‌ای از زندگی‌نامه علامه محمدباقر مجلسی (علامه مجلسی) را بیان کنید؟
پاسخ:
محمدباقر، فرزند محمدتقی، فرزند مقصودعلی مجلسی، معروف به «علامه مجلسی» و «مجلسی ثانی» در سال ۱۰۳۷ قمری در شهر اصفهان دیده به جهان گشود.
خاندان
علامه مجلسی از جمله پر افتخارترین خاندان‌های
شیعه در قرن‌های اخیر است. در این خانواده نزدیک به یکصد
عالم وارسته و بزرگوار دیده می‌شود.
جد بزرگ علامه، عالم بزرگوار، حافظ ابو نعیم اصفهانی صاحب کتاب‌هایی مانند «تاریخ اصفهان» و «حلیة الأولیاء» است.
پدر علامه، محمد تقی مجلسی، معروف به «مجلسی اول»(۱۰۰۳- ۱۰۷۰ ق) صاحب کرامات و مقامات معنوی و روحی بلند است. او محدث و فقیهی بزرگ است و کتاب‌هایی نیز تألیف نموده است.
محمدتقی مجلسی (پدر علامه مجلسی) شاگرد شیخ بهایی و میرداماد است. او در علوم مختلف اسلامی صاحب نظر بود و در زمان خویش مرجعیت تقلید را به عهده داشت. مجلسی اول در کنار مرجعیت، از اقامه نماز جمعه و جماعت نیز غفلت نمی‌کرد و امام جمعه اصفهان بود.
علامه مجلسی از جمله بزرگانی است که از جامعیت خاصی برخوردار بود. او در علوم مختلف اسلامی؛ مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر بود. نگاهی اجمالی به مجموعه عظیم «
بحار الانوار» این نکته را به‌خوبی
آشکار می‌سازد.
این علوم در کنار علوم عقلی؛ نظیر
فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتی ممتاز و بی‌نظیر ساخته است. نظری گذرا به «کتاب السماء و العالم» در بحار الأنوار این جامعیت را به‌خوبی نمایان می‌سازد.
علامه ریزبینی و نکته سنجی‌های بسیار
زیبایی پیرامون
روایات مشکل دارد. بیان‌های علامه در ذیل روایات و
آیات قرآن بسیار دقیق و زیباست.
علامه مجلسی، علاوه بر علومی نظیر روایات
اهل بیت علیهم‌السلام در فقه نیز تبحری بالا داشت.
علمای دین نه‌تنها از استاد خود درس علم و دانش می‌آموزند، بلکه سیر و سلوک معنوی خویش را زیر نظر اساتید عارف سپری می‌نمایند. علامه مجلسی هم‌زمان با طی مدارج علمی و سریع‌تر از آن، مدارج معنوی و کمالات روحی را پیمود که این ادعا با مروری بر سجایای اخلاقی ایشان کاملاً روشن می‌شود. از جمله خصائص بارز اخلاقی علامه می‌توان به این موارد اشاره نمود:
علامه به «زیارت»
ائمه هدی علیهم‌السلام اهمیت فراوان می‌داد و با وجود مشکلات آن زمان و امکانات بسیار ابتدایی برای مسافرت، چندین بار به زیارت ائمه مدفون در عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتی طولانی در جوار آن بزرگواران سکنا گزید. او چند بار نیز به
زیارت خانه خدا مشرف شد.
توجه خاص به
توسل معصومان علیهم‌السلام باعث گردید علامه مجلسی پیرامون ادعیه و زیارات مطالب فراوانی در بحار الانوار بیاورد و به‌جز آن، چند کتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف نماید از جمله: «
زاد المعاد» که مرجعی مهم در کتب ادعیه متأخر است. «تحفة الزائر»، ترجمه‌هایی از زیارت جامعه کبیره، دعای سمات و....
یک ویژگی بسیار مهم در
زندگی این بزرگ مرد، زهد و پارسایی و ساده زیستی او است. علامه در عهد صفوی می‌زیست و «شیخ الاسلام» حکومت صفوی بود و در یک کلام، تمام امکانات دولت در
اختیار او بود، اما با همه اینها زندگی شخصی علامه در نهایت
زهد و سادگی سپری می‌شد.
تواضع علامه مجلسی از دیگر خصائص اوست. علامه هیچ‌گاه به
مقام اجتماعی و بالا و پایین بودن موقعیت یا سن افراد نگاه نمی‌کرد. او از سید علی خان مدنی، شارح گران‌قدر «
صحیفه سجادیه» مطالب فراوانی در بحار آورده است، در حالی‌که سید علی‌خان پانزده سال کوچک‌تر از علامه بوده و از حیث مقام و منزلت اجتماعی هم به او نمی‌رسید.
خلاصه این‌که جمع شدن همه این خصایص روحی و کمالات معنوی با
علم و دانش گسترده علامه، از او شخصیتی ممتاز ساخته بود.
علمای بزرگوار شیعه در طول
تاریخ با وجود فشارها و محرومیت‌ها و اختناق‌های فراوان زحمات ارزنده‌ای کشیده و آثاری گران‌بها به یادگار نهاده‌اند. آنان با خون دل خوردن‌ها و زحمات طاقت‌فرسا نهال
تشیع را آبیاری نمودند و این میراث عظیم پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ را به ما رساندند.
در این بین هرگاه اوضاع نسبتاً مساعدی فراهم می‌شد و فشارها علیه شیعیان کم می‌شد، شاهد شکوفایی بی‌نظیر فقها و
علماء و فیلسوفان شیعه هستیم.
از جمله این موقعیت‌ها عصر
شیخ مفید و شیخ طوسی را در حکومت آل‌بویه می‌توان برشمرد. همچنین دوره
صفویه و زمان علامه مجلسی شاهدی صادق بر این گفتار است.
علامه مجلسی با عنایت به انتساب شاهان صفویه به تشیع و این‌که آنان خود را منسوب به ائمه ـ علیهم‌السلام ـ می‌دانستند بیش‌ترین استفاده را در جنبه‌های مختلف نمود. تألیف بزرگ‌ترین دایرة المعارف حدیث شیعه در غیر از چنین زمانی و با فقدان امکانات اقتصادی بسیار دشوار می‌نمود.
علامه مجلسی در میان مردم از نفوذ بی‌سابقه‌ای برخوردار بود. او با
علم سرشار و نفوذ معنوی خود مردم را به
مساجد کشاند.
علامه در سلاطین صفوی هم نفوذ بالایی داشت. او با
تدبیر خویش در زمان سلاطین صفوی کشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود. دقیقاً پس از وفات علامه مجلسی بود که کشور دچار هرج و مرج شد و افغان‌ها به ایران حمله کردند و حکومت صفویه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعی و سیاسی خویش بسیاری از نسخه‌های کمیاب کتب قدما را استنساخ کرد و میراث عظیمی از تشیع را از نابودی نجات داد.
علامه مجلسی روشی معتدل ما بین اصولی و اخباری داشت. او در عین این‌که مُحَدّثی بزرگ بود به علوم عقلی هم توجهی خاص داشت.
او از جمله بزرگانی است که علوم عقلی؛ همچون فلسفه را خوانده و از اساتید این علوم محسوب می‌گشت و در عین حال همه چیز را در منبع و سرچشمه وحی یافت و تمام همت خویش را به نشر
روایات معصومان ـ علیهم‌السلام ـ اختصاص داد. تنها حساسیت علامه به انحرافات در دین بود. او که در زمان خویش شیوع صوفی‌گری را می‌دید دست به مبارزه‌ای قاطعانه با برخی آموزه‌های انحرافی تصوف زد و در این مسیر با استعانت از
اهل بیت علیهم‌السلام به پیروزی چشم‌گیری نائل شد.
علامه مجلسی در سال ۱۰۹۸ه.ق از سوی شاه سلیمان صفوی به سمت شیخ الاسلامی اصفهان منسوب شد. شیخ الاسلام بالاترین و مهم‌ترین منصب دینی و اجرایی در آن عصر بود.
او قاضی و حاکم در مشاجرات و دعاوی بود. تمام امور دینی زیر نظر مستقیم او انجام می‌شد و تمام وجوهات به محضر او فرستاده می‌شد. شیخ الاسلام سرپرستی درماندگان و ایتام و ... را نیز بر عهده داشت.
نکته مهم در این‌جا آن است که علامه این منصب را با اصرار و التماس شاه پذیرفت و در همان مجلس، شاه چند بار کلمه التماس را بر
زبان آورد تا علامه راضی به پذیرفتن این منصب گردد. علامه تا پایان عمر خویش عهده‌دار این وظیفه مهم بود.
متأسفانه با آن‌که اطلاعات ما در مورد زندگی علامه مجلسی فراوان است، پیرامون اساتید او اطلاع کمی در دست داریم. البته مشایخ روایت علامه را می‌شناسیم، اما این‌که علامه محضر درسی چه کسانی را درک کرده مبهم است.
از جمله اساتید و مشایخ نقل علامه‌اند:
۱. پدرش محمدتقی مجلسی (متوفای ۱۰۷۰ هجری)، استاد علامه در علوم نقلی؛
۲. مرحوم آقا حسین خوانساری (متوفای ۱۰۹۸ هجری)، فرزند آقا جمال، استاد علامه در علوم عقلی؛
۳. مولا محمدصالح مازندرانی (متوفای ۱۰۸۶ هجری)؛
۴. ملا محسن فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۱ هجری)؛
۵. شیخ حر عاملی مؤلف کتاب
وسائل الشیعه (متوفای ۱۱۰۴ هجری).
بیش از یک‌هزار نفر از طلاب و دانش‌پژوهان از محضر پر فیض علامه مجلسی استفاده نموده‌اند. علامه اجازه‌های فراوانی نیز به شاگردان خویش داده است.
از جمله شاگردان علامه‌اند:
۱. سید نعمت‌اللّه جزائری؛ ۲. جعفر بن عبداللّه کمره‌ای اصفهانی؛ ۳. زین العابدین بن شیخ حر عاملی؛ ۴. سلیمان بن عبدالله ماحوزی بحرانی؛ ۵. شیخ عبدالرزاق گیلانی؛ ۶. عبدالرضا کاشانی؛ ۷. محمدباقر بیابانکی؛ ۸. میرزا عبدالله افندی اصفهانی مؤلف محترم ریاض العلماء؛ ۹. سید علی‌خان مدنی مؤلف گران‌قدر ریاض السالکین (شرح صحیفه سجادیه علیه السلام)؛ ۱۰. شیخ حر عاملی؛ ۱۱. ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایی شیرازی؛ ۱۲. محمد بن حسن، فاضل هندی و ... .
علامه مجلسی عمری بسیار پر برکت داشت. او در عمر ۷۳ ساله خویش بیش از یکصد کتاب به زبان فارسی و عربی نوشت که تنها یک عنوان آن
بحارالانوار است با ۱۱۰ جلد و عنوان دیگر مرآة العقول با ۲۶ جلد.
حدود ۴۰
کتاب نیز به ایشان نسبت داده شده است.
اولین تألیف علامه را کتاب «
الأوزان و المقادیر» یا «
میزان المقادیر» دانسته‌اند که در سال ۱۰۶۳ تألیف شده. آخرین تألیف ایشان هم کتاب «حق الیقین» است مربوط به سال ۱۱۰۹ هجری، یعنی یک سال قبل از وفات ایشان.
برخی کتب علامه، عبارت‌اند از:
۱.
بحار الأنوار، که یک مجموعه بزرگ روایی و تاریخی است و در ضمن آن تفسیر بسیاری از آیات
قرآن کریم هم آمده است؛
۲.
مرآة العقول، شرح کافی ثقة الاسلام کلینی است در ۲۶ جلد؛
۳.
ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسی است در ۱۶ جلد؛
۴.
الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه ـ علیه السلام ـ است؛
۵.
شرح أربعین حدیث، که از بهترین کتب در این موضوع می‌باشد؛
۶.
حق الیقین، در اعتقادات است و به زبان فارسی نوشته شده. علامه چندین کتاب کلامی دیگر نیز دارد؛
۷.
زاد المعاد، در
اعمال و ادعیه ماه‌ها؛
۸.
تحفة الزائر، در زیارات؛
۹.
عین الحیاة، شامل مواعظ و
حکم برگرفته از آیات و روایات معصومان علیهم‌السلام؛
۱۰.
صراط النجاة؛
۱۱.
حلیة المتقین، در آداب و مستحبات روزانه و در طول زندگی؛
۱۲.
حیاة القلوب در
تاریخ پیامبران و ائمه علیهم السلام در سه جلد؛
۱۳.
مشکاة الأنوار، که مختصر حیات القلوب است؛
۱۴.
جلاء العیون در تاریخ و مصائب اهل بیت علیهم السلام؛
۱۵.
توقیعات امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف همراه با ترجمه آنها؛
۱۶. کتب فراوانی به‌عنوان ترجمه
احادیث خاص مانند ترجمه
توحید مفضل و ... .
نکته قابل توجه در آثار علامه مجلسی آن است که ایشان اکثر عناوین کتبش را کتاب‌های فارسی تشکیل می‌دهد و این نکته توجه علامه را به
هدایت جامعه خویش که فارسی زبان بودند به خوبی نشان می‌دهد. (گرچه کتب عمده و منبع، همچون بحار الانوار و مرآة العقول عربی هستند).
علامه مجلسی پس از ۷۳ سال عمر با برکت، در شب ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ هجری در شهر اصفهان دیده از
جهان فرو بست و به سرای باقی شتافت.
پایگاه اسلام کوئست.
