فرشتگان همراه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فرشتگانِ همراه، نگهبان انسان، اسباب الهی.
پرسش: آیا دو فرشته‌ای که خداوند در آیات ۱۷ و ۱۸ سوره‌ی ق
به آن‌ها اشاره کرده است، در آسمان‌ها هستند یا همراه انسان در حرکت‌اند؟ مگر خداوند، شاهد و ناظر اعمال انسان نیست؟ در این صورت، دو فرشته را برای چه چیزی قرار داده است؟ آیا دو فرشته در روز قیامت شهادت می‌دهند یا خیر؟
پاسخ: قبل از پرداختن به پاسخ، باید توجه داشت که سؤال‌ها مربوط به عالم
ماده نمی‌باشد؛ بلکه مربوط به موجوداتی (فرشتگان) می‌باشد که در عالم ماورای ماده (غیب) قرار دارند؛ بنابراین باید پاسخ را از کسانی شنید که از
غیب و ماورای ماده خبر دارند؛ به همین دلیل، پاسخ‌هایی را که ارائه می‌شود، مستند به کلام خدا یعنی قرآن و روایات و
احادیث ائمه معصومان ـ علیهم‌السلام ـ می‌باشد که البته این جواب‌ها را عقل نیز تأیید می‌کند.
دو فرشته‌ای که خداوند مراقب انسان قرارداده، همیشه همراه
انسان هستند و لحظه‌ای از او جدا نمی‌شوند؛ مگر پس از
مرگ. کارهای خداوند بر‌اساس اسباب و مسببات انجام می‌گیرد. دو فرشته نیز اسباب الهی هستند.
آیه‌ی شریفه‌ی «
اذ یتلقی المتلقیان عن الیمین و عن الشمال قعید»؛
«آن‌گاه که آن دو فرشته از جانب راست و چپ نشسته او را فرا می‌گیرند». از این
آیه به دست می‌آید که آن‌ها همراه انسان هستند و همراه انسان بودن، کنایه از این است که همیشه مواظب و مراقب اعمال او هستند، و به هر جا رود و در هر حالتی قرار گیرد، او را زیر نظر می‌گیرند، و
اعمال و حرکات و سخنان او را شبانه‌روز ضبط می‌کنند و اگر همراه او نبودند، جهت راست و چپ برای آن‌ها تعیین نمی‌کرد.
از کلمه‌ی «قعید» در آیه، چنین استفاده می‌شود که
فرشتگان، همیشه همراه انسان هستند و مراقب اویند؛ زیرا قعید در لغت به معنای نشستن می‌باشد و این معنا در مورد سؤال، همان همراهی و مراقبت است؛ چون همان‌گونه که بیان شد، فرشتگان موجودات غیر مرئی و مجرد هستند و این موجودات حالاتی که موجودات مادی به خود می‌گیرند دارا نمی‌باشند؛ پس «قعید» در این آیه در معنای اصلی خودش به کار نرفته است؛ بلکه به مفهوم ملازم و مراقب و نگهبان است؛ یعنی این دو
فرشته پیوسته همراه انسان هستند و کارها و سخنان او را ثبت و ضبط می‌نمایند.
روایات در این رابطه، خود چند دسته می‌باشند:
دسته ای از روایات، جایگاهی در بدن انسان، برای فرشتگان معین کرده‌اند و این
روایات، با توجه به مجرد بودن فرشتگان، نیاز به
تفسیر و تأویل دارند و به‌طور کلی بیانگر این نکته هستند که فرشتگان همراه و مراقب انسان هستند؛ از جمله‌ی این روایات، روایاتی است که می‌فرمایند: جای فرشتگان بر شانه‌های راست و چپ است و از این قبیل روایات که از آن‌ها استفاده می‌شود این دو فرشته همراه انسان هستند و از او جدا نمی‌شوند.
هم‌چنین از دسته‌ای دیگر از روایات نیز استفاده می‌شود که فرشتگان همراه
انسان هستند تا پس از مرگ؛ به‌عنوان نمونه دو
روایت را متذکر می‌شویم:
از
معصومان علیهم‌السلام نقل شده است که فرمودند: هنگامی که انسان
مؤمن از
دنیا می‌رود، آن دو فرشته می‌گویند:
پروردگارا بنده‌ات را
قبض روح کردی مأموریت ما کجاست؟ جواب می‌آید که
آسمان من پُر است از فرشتگانی که پیوسته مرا
عبادت می‌کنند و
زمین من نیز پر است از مخلوقاتی که مطیع من هستند. شما به‌سوی
قبر بنده‌ام بروید و در آن‌جا
ذکر بگویید تا
روز قیامت و آن را در دفتر حسنات بنده‌ام بنویسید.
معصوم علیهم‌السلام دیگر می‌فرماید: هنگامی که مؤمن می‌خواهد
نماز صبح بخواند، دو فرشته نزد او حاضر می‌شوند؛ این فرشته‌ها حاضر شدند، فرشتگانی که مأمور شبانه‌ی او بوده‌اند، بالا می‌روند و هنگامی که خورشید غروب کرد، آن دو فرشته حاضر می‌شوند و دو فرشته‌ای که مأمور در روز بودند، بالا می‌روند و این‌ها همیشه جای خود را با یک دیگر عوض می‌کنند تا هنگام مرگ مؤمن فرا برسد. در این هنگام به او می‌گویند: خداوند از طرف ما به تو
پاداش خیر عطا کند! چه‌قدر ما شاد شدیم که کارهای نیک و سخنان خوب و جلسات خیری که در آن‌ها شرکت کردی و ما را همراه خود بردی! پس ما امروز آن‌طوری هستیم که تو دوست داری و نزد پروردگار، تو را
شفاعت می‌کنیم.
این سؤال که اگر خداوند شاهد اعمال است، پس دو
فرشته را برای چه قرار داده؟
در پاسخ می‌گوییم که
خداوند، خود ناظر و شاهد اعمال انسان‌هاست و نیازی به فرشتگان ندارد؛ زیرا او به انسان از فرشتگان
آگاه‌تر است. حتی چیزهایی را که برای فرشتگان مخفی است، از آن‌ها آگاه است و از او مخفی نیستند؛ اما
حکمت او اقتضا کرده است تا دو فرشته را برای هر انسانی قرار دهد تا اعمال او را ثبت و ضبط کنند و از آن‌ها نگهداری کند و در روز قیامت این نامه‌های اعمال را به صاحبانشان نشان دهند.
در واقع خداوند از اسباب کمک می‌گیرد و بخش از کارهای هستی را با اسباب و علل اداره می‌کند.
و اما حکمت‌ها و ادله‌ای که وجود دو فرشته را اقتضا کرده‌اند، عبارت‌اند از:
هنگامی که انسان بداند موجوداتی مواظب اعمال و رفتار او هستند و تمام کارها و سخنان او را ثبت و ضبط می‌کنند، از انجام
گناه و اعمال زشت خودداری می‌کند و راه
استقامت و
بردباری در مقابل
گناهان را برمی‌گزیند؛ زیرا وقتی بداند هر‌چه انجام دهد و هر سخنی بگوید، فرشتگان از هر طرف مواظب او هستند و آن‌ها را می‌نویسند و در روز قیامت از همین دفترچه‌ی اعمال علیه خودش استفاده می‌کنند، محدودیتی برای خود در نظر می‌گیرد؛ خصوصاً وقتی بداند که آن‌ها نه
غفلت می‌کنند و نه فراموش می‌کنند و در هیچ لحظه‌ای او را رها نمی‌کنند.
خداوند دو فرشته را مأمور نوشتن اعمال انسان کرده است تا در روز قیامت گنهکاران بفهماند که هیچ راهی برای انکار گناه وجود ندارد؛ زیرا خداوند در این روز، تمام راه‌های انکار گناه را بر انسان می‌بندد و آیه‌ی ۲۰ سوره‌ی فُصِّلت
نیز همین معنا را می‌فهماند. «
حتی اذا ما جاءوها شهد علیهم سعمعهم و ابصارهم و جلودهم بما کانوا یعملون»؛ «تا چون بدان (
جهنم) رسند، گوششان و دیدگانشان و پوستشان به آن‌چه می‌کرده‌اند بر ضدشان گواهی دهند.» و در روز قیامت هیچ چیزی نیست مگر حساب و
کتاب و پاداش اعمال و خداوند در روز قیامت هیچ گنهکاری را
عذاب نمی‌کند، مگر بعد از این‌که به او ثابت کند که گنهکار است و مستحق عذاب.
یکی از اختلافاتی که بین
قضاوت در دنیا و قضاوت در روز قیامت وجود دارد این است که در دنیا،
حکم قاضی اجرا خواهد شد؛ خواه محکوم قانع شده باشد و گناه خود را پذیرفته باشد یا نپذیرفته باشد؛ در هر صورت حکم را جاری می‌کنند؛ اما در آخرت، پس از این‌که محکوم شد که استحقاق عذاب و عِقاب الهی را دارد، حکم جاری می‌شود و به خاطر همین است که خداوند، گواهان بسیار زیادی می‌آورد که بر گناه گنهکار گواهی دهند و از جمله‌ی آن گواهان، بزرگان
دین و فرشتگانی که اعمال انسان را نوشته‌اند می‌باشند و اگر فرد، هیچ‌کدام از این‌ها را نپذیرفت، خداوند گواهانی از اعضای بدن آن شخص می‌آورد که بر گناه او گواهی دهند.
هنگامی که انسان بداند اعمال او در جایی ثبت و ضبط شده و در روز قیامت به او داده می‌شود و همه‌ی انسان‌ها آن‌ها را می‌بینند، آن اگر اعمال صالح و خوبی در آن نوشته شده باشد، این نوشته‌ها باعث شادی بیش از حد او می‌شود و این
آیات بدان اشاره دارد:
ــ «
فاما من اوتی کتابه بیمینه فیقول هاؤم اقرؤوا کتابیه اِنی ملاق حسابیه فهو فی عیشة راضیه »؛
«و اما کسی که کارنامه‌اش به دست راستش داده شود، گوید بیایید و کتابم را بخوانید؛ من یقیین داشتم که به حساب خود می‌رسم؛ پس او در یک
زندگی خوش است. اما اگر کتاب اعمال او خالی از
عمل صالح و نیک باشد، این کتابِ اعمال، باعث
غم و عصه و حسرت بیش از اندازه‌ی او می‌شود»؛
ــ «
و اما من اوتی کتابه شماله فیقول یا لیتنی لم اوت کتابیه • و لم ادر ما حسابیه • یالیتها کانت القاضیه ما اعنی عنی مالیه • هلک عنی سلطانیه»؛
«و اما کسی که کارنامه‌اش به دست چپش داده شود، گوید: ای کاش کتابم را دریافت نکرده بودم و از حساب خود خبردار نشده بودم»!
نامه‌ی اعمال افراد بدکار و گنهکار در دیوان سجین، در پَست‌ترینِ مراتب هستی قرار می‌گیرد و موجب می‌شود که صاحب آن را
لعن و
نفرین کنند؛ اما نامه‌ی اعمال افراد صالح و با
ایمان در دیوان علیین قرار می‌گیرد و
فرشتگان مقرب، با عظمت و افتخار از آن یاد می‌کنند و فضل و عظمت او را رواج می‌دهند.
ــ «
کلا ان کتاب الفجار لفی سجین - و ما ادریک ما سجین • کتاب مرقوم.... کلا ان کتاب الابرار لفی علیین • و ما ادریک ما علیون • کتاب مرقوم • یشهده المقربون ».
آن‌چه از برخی آیات و روایات استفاده می‌شود، این است که این دو فرشته در روز قیامت به اعمال صاحبانشان شهادت می‌دهند.
بعضی از مفسران آیه‌ی ۲۱ سوره‌ی ق را که می‌فرماید: «
و جاءت کل نفس معها سائق و شهید»؛ «هر‌کس می‌آید در‌حالی‌که با او سوق‌دهنده و گواهی‌دهنده‌ای هست»، این‌گونه
تفسیر کرده‌اند:
«سائق» فرشته‌ی نویسنده‌ی حسنات است و «
شهید» فرشته‌ی نویسنده
سیئات و به این ترتیب، معنا چنین می‌شود که در روز
قیامت هر فردی می‌آید؛ در‌حالی‌که همراه او هستند نویسندگان حسنان و سیئات و آن‌ها شهادت می‌دهند بر اعمال او.
به‌عنوان نمونه در روایت آمده است:
از جابر بن عبدالله روایت شده است که گفت: من از
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله شنیدم که فرمود: هنگامی که روز قیامت می‌شود، دو فرشته‌ی نویسنده‌ی کارهای
خیر و کارهای شر، دوباره به سراغ انسان می‌آیند و نامه‌ی اعمال او را باز کرده به گردنش می‌افکنند و هم‌چنان با او هستند؛ یکی به‌عنوان سائق و دیگری به‌عنوان شهید.
۱.
تفسیر المیزان، علامه سید محمدحسین طباطبایی، قم، جامعه مدرسین، چ ۱، ج ۳۶.
۲.
تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، ج ۲۲.
۳.
تفسیر منهج الصادقین، مولی فتح الله کاشانی، ج ۹.
۴.
مجمع البیان، طبرسی، ج ۹.
۵.
تفسیر نورالثقلین، جمعه العروسی الحویزی، ج ۵.
۶.
حول تفسیر سوره ق، عبدالله سراج‌الدین.
سایت اسلام کوئست.
