شرائط استجابت دعا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: دعا،
استجابت دعا، شرائط استجابت دعا،
درخواست.
پرسش: شرائط استجابت دعا چیست؟
پاسخ: دانشمندان اسلامی با استفاده از آیات قرآنی و روایات معصومین (علیهم‌السّلام) برای دعا آداب و شروطی را ذکر کرده‌اند که اگر رعایت شود دعا حتماً مستجاب خواهد شد از جمله آن شرایط که مرحوم فیض ذکر نموده است.
واژه "دعا" به معنای خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاهی مطلق خواندن از آن منظور است. دعا در اصطلاح، "خواستن حاجت از خدای متعال" است. واژه دعا و مشتقات آن در
قرآن کریم تقریباً در ۱۳ معنا به کار رفته است.
چون دعا نیز نوعی عبادت است لذا مانند دیگر عبادت‌ها دارای شرایط مثبت و منفی است که با رعایت آنها، عامل تقرّب بوده و مستجاب خواهد شد. معنای "استجابت دعا" این نیست که دعا فوراً مستجاب شده و آثار آن سریعاً ظاهر گردد؛ لذا گاهی اثر اجابت بعد از چهل سال ظاهر می‌شود و یا اینکه خداوند عوض آن دعا را در آخرت به چند برابر عطا می‌کند به طوری که دعاکننده با مشاهده‌ی آن آرزو می‌کند، ای کاش هیچ دعا و حاجتی از من در دنیا مستجاب نمی‌شد.
دانشمندان اسلامی با استفاده از آیات قرآنی و روایات معصومین (علیهم‌السّلام) برای دعا آداب و شروطی را ذکر کرده‌اند که اگر رعایت شود دعا حتماً مستجاب خواهد شد از جمله آن شرایط که مرحوم فیض ذکر نموده؛ ده شرط است و از کتاب "
عدة الداعی" نیز ده شرط دیگر را نقل نموده است. صاحب کتاب "
دعاها و تهلیلات قرآن" هفده شرط را متذکر شده است.
با توجه به تعابیری که در روایات مختلف به کار رفته، می‌توان شرایطی را که به طور حتم در اجابت دعا نقش دارند، نام برد مانند: دعا نباید بر خلاف نظام احسن عالم و قضای قطعی الهی باشد وگرنه رد شده و مستجاب نمی‌شود؛ دعا باید مسبوق و مختوم به صلوات بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و آل او باشد؛ دعا کننده باید معرفت و شناخت کامل قلبی نسبت به
خدا داشته باشد؛ تنها امیدش به خدا باشد و بر غیر او تکیه نداشته باشد؛ حالت
اخلاص و اضطرار در او باشد؛ زبان و قلبش با هم هماهنگ باشند؛ اتیان واجبات و ترک محرمات نموده و طلب استغفار از گناهان خود کند؛ اصرار بر دعا کند و با یقین از خدا بخواهد و مایوس نباشد؛ و بگوید خدایا آن‌گونه که تو صلاح می‌دانی و به مصلحت من است انجام بده و یقین بداند که خداوند مستجاب خواهد کرد، اگرچه آثار آن بعداً ظاهر شود.
قبل از توضیح سؤال، به طور گذرا به معنای دعا و ضرورت آن از نظر قرآن، اشاره می‌شود.
مساله ضرورت و انجام دعا نه تنها در دین اسلام امری قطعی و مسلم است، بلکه در ادیان انبیای گذشته و نزد پیامبران سلف نیز مساله دعا یک امر حتمی بوده و پیشوایان الهی این مطلب را به مردم گفته و آموخته‌اند، افزون بر این خودشان در موارد متعددی دعا کرده‌اند، که از جمله آن موارد دعای
حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) و استجابت آن است که در
سوره ابراهیم (علیه‌السلام)، آیه ۳۷ ذکر گردیده است،
و نیز دعای
حضرت موسی (علیه‌السّلام) و پیامبران دیگر بیان شده است. خداوند در آیات متعددی بندگان را به دعا دعوت نموده است، از جمله در آیات ۱۸۶
سوره بقره،
و آیه ۶۰
سوره غافر معنای لغوی و اصطلاحی "دعا": "دعا" به معنای خواندن و حاجت خواستن و استمداد است، و گاهی مطلق خواندن از آن منظور است.
دعا در اصطلاح، خواستن حاجت از خدای متعال است. واژه دعا و دیگر مشتقات آن در
قرآن مجید تقریباً در ۱۳ معنا به کار رفته است که از جمله آنها، خواندن، دعا کردن، خواستن از خداوند، ندا دادن، صدا زدن، دعوت کردن به چیزی یا به سوی کسی،
استغاثه و یاری خواستن؛ عبادت کردن و...می‌باشد.
از برخی آیات و نیز روایات اسلامی استفاده می‌شود که دعا نوعی عبادت و پرستش خداست. افزون بر این، در برخی تعابیر روایی آمده است که "الدّعا مخّ العبادة"، از این رو دعا نیز مانند دیگر عبادات دارای شرایط مثبت و منفی می‌باشد، به سخن دیگر، برای آنکه دعا به طور صحیح و کامل انجام شود و مورد
تقرّب و استجابت قرار گیرد باید دعا کننده شرایطی و آدابی را تحصیل کند و از موانعی دوری و اجتناب نماید. توجه به این مساله است که علت عدم استجابت برخی دعاها روشن می‌شود، چرا که خداوند،
حکیم و
علیم است و تمام کارهای او از روی
حکمت و
مصلحت می‌باشد و قبولی دعا نیز وابسته به مصلحت است و وعده قبول نیز مشروط به مصلحت خواهد بود. اگر شخص کریمی اعلام نماید که هر کس از من چیزی بخواهد عطا خواهم کرد و شخصی بیاید و چیزی که برای او ضرر دارد، بلکه هلاکت او را در پی دارد طلب نماید به خیال اینکه برای او نافع است، در چنین وضعیتی، عطا نکردن مناسب‌تر است برای آن شخص کریم. بلکه عطا کردن،
جور و
ظلم است. و اکثر خواهش‌های بندگان موجب نقص و ضرر ایشان است در حالیکه خودشان نمی‌دانند.
رفت طغیان آب از چشمش گشاد ••• آب چشمش زرع دین را آب داد
ای بسا مخلص که نالد در دعا ••• تا رود دود خلوصش بر سما
تا رود بالای این سقف برین ••• بوی مجمر از انین المذنبین
پس ملایک با خدا نالند زار ••• کای مجیب هر دعا وی مستجار
بنده مؤمن تضرع می‌کند ••• او نمی‌داند بجز تو مستند
تو عطا بیگانگان را می‌دهی ••• از تو دارد آرزو هر منتهی
حق بفرماید که نز خواری اوست ••• عین تاخیر عطا یاری اوست
در حدیث قدسی آمده است: برخی از بندگانم، اصلاح نمی‌شوند و ایمانشان را حفظ نمی‌کند مگر
غنا و ثروت به گونه‌ای که اگر وضع دیگری برای آنها رخ دهد، نابودی آنها را به دنبال دارد و برخی دیگر،
فقر و تنگدستی به صلاح آنهاست و اگر غیر از آن برایشان مقدّر شود، عامل هلاکت برای آنها خواهد بود.
در اینجا ممکن است شبهه‌ای به ذهن خطور کند که: خداوند مصلحت ما را بهتر می‌داند و آنچه بخواهد مقدّر می‌کند و قطعاً واقع خواهد شد و دیگر نیازی نیست که من دعا کنم و از خدا بخواهم؟ در جواب به این مقدار اکتفا می‌شود که: تحقق برخی مقدرّات الهی با دعای بنده و مشروط به دعا کردن است، بدین معنا که اگر بنده دعا کند و بخواهد، مصلحت الهی به عطا کردن تعلق می‌گیرد و اگر دعا نکند مصلحتی در کار نیست و برای او مقدور نمی‌شود.
از این رو، خداوند دعاهایی را که بر خلاف نظام احسن عالم و قضای قطعی او باشد رد می‌کند و مستجاب نمی‌گرداند. مثلاً کسی از خدا بخواهد که همیشه زنده بماند و هرگز نمیرد، زیرا این دعا با قضای الهی که در
سوره آل عمران، آیه ۱۸۵ آمده منافات دارد. (کل نفس ذائقة الموت) و یا اینکه از خدا بخواهد که او را هرگز محتاج هیچ‌کدام از مخلوقین نکند، هرگز مستجاب نمی‌شود. در روایت آمده،
علی (علیه‌السّلام) شنید که مردی برای دوستش دعا می‌کند و می‌گوید: خداوند برایت ناملایم و مکروهی را پیش نیاورد و روا مدارد، علی (علیه‌السّلام) فرمود: تو مرگ دوستت را از خداوند خواستی.
یعنی در واقع تا انسان زنده است، طبق نظام طبیعت و عالم آفرینش در معرض ناملایمات و بلایاست مگر اینکه در دنیا نباشد.
در زمینه عدم استجابت دعا، علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در توجیه و تفسیر روایتی، وجوهی را به عنوان جواب ذکر نموده است:
وعده الهی به استجابت دعا، مشروط است به مشیت و خواسته‌ی الهی یعنی اگر بخواهد و مشیت او تعلق گیرد، مستجاب می‌کند به دلیل قول خداوند: «...فیکشف ما تدعون الیه ان شاءَ..."
؛ و اگر بخواهد رنج و بلا را از شما دور می‌گرداند،....»
مقصود از اجابت در روایت، لازمه آن است و آن شنیدن و مورد عنایت قرار دادن دعاست زیرا خداوند دعای
مؤمن را الآن اجابت می‌کند و لیکن بخشیدن مطلوب او را به تاخیر می‌اندازد تا به دعایش ادامه دهد و خداوند صدای محبوبش را بشنود.
آن یکی اللَّه می‌گفتی شبی ••• تا که شیرین می‌شد از ذکرش لبی
گفت
شیطان آخر‌ای بسیار گو ••• این همه اللَّه را لبیک گو
گفت لبیکم نمی‌آید جواب ••• ز آن همی ترسم که باشم ردّ باب
گفت آن اللَّه تو لبیک ماست ••• و آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست
حیله‌ها و چاره جویی‌های تو ••• جذب ما بود و گشاد این پای تو
ترس و عشق تو کمند لطف ماست ••• زیر هر یا رب تو لبیک‌هاست
خداوند اجابت را مشروط نموده است به موردی که به صلاح بنده بوده و خیر دعاکننده در آن باشد، زیرا خداوند حکیم است و هرگز آنچه را که باعث مصلحت و سعادت بندگان باشد، به خاطر خواسته‌های غیر مفید، ترک نمی‌کند. پس روشن شد که باید چنین وعده‌هایی را از جانب شخص حکیم، مشروط و منوط به مصلحت بدانیم.
در کتاب
اصول کافی چهار معنا برای اجابت بیان شده که عبارتند از:
۱.
خداوند مطلوبِ دعاکننده را فوراً عطا می‌کند.
۲. خداوند درخواست او را اجابت می‌کند و می‌پذیرد ولی به خاطر اینکه دوست دارد صدای او را بشنود، مطلوب او را تا مدتی تاخیر می‌اندازد.
۳. دعای او را می‌پذیرد و مستجاب می‌کند ولی اثرش، پاک کردن و کفاره گناهان او قرار می‌گیرد.
۴. دعایش را می‌پذیرد و آن را، ذخیره و توشه قرار می‌دهد برای آخرت.
از مطالب فوق استفاده می‌شود که معنای اجابت دعا این نیست که دعا فوراً مستجاب شود و آثار آن سریعاً ظاهر گردد و دعاکننده به مطلوب خود برسد چرا که در آیه ۸۹ از سوره "یونس" یادآور می‌شود که خداوند دعای موسی (علیه‌السّلام) را مستجاب نمود، و به خاطر مصالحی اثر آن را که نابودی فرعون بود بعد از چهل سال ظاهر و آشکار گردانید.
و گاهی اثر اجابت دعا اینگونه ظاهر می‌شود که خداوند چند برابر خواسته دعاکننده را در آخرت به او می‌دهد (به کسی که صلاح خود را نمی‌دانسته) به طوری که وقتی در آخرت عوض مطلوب و خواسته خود را مشاهده می‌کند، تمنا می‌کند که‌ای کاش هیچ حاجتی از من در دنیا مستجاب نمی‌شد.(تصدیق می‌کند که دعایش به طور کامل مستجاب شده است).
گذشته از اینها، چنانکه قبلاً اشاره شد، دعا، عبادت است بلکه از بهترین عبادت‌هاست که موجب
تقرب به حضرت حق است که خودْ (تقرب) از بهترین فواید هر عبادت محسوب می‌گردد.
وقتی انسان دست به دعا برداشت، طبق روایات و سنت معصومین (علیهم‌السلام)
مستحب است آن را بر سر و صورت خود بکشد؛ برای اینکه لطف خدا به این دست پاسخ داده است، دستی که به سوی خدا دراز شود یقیناً خالی بر نمی‌گردد و دستی که عطای الهی را دریافت کرد، گرامی است لذا خوب است آن را به صورت یا به سر بکشید.
ای یکدله‌ی صد دله، دل یکدله کن ••• مهر دگران را ز دل خود یله کن
یک روز به اخلاص بیا بر در ما ••• گر کام تو بر نیامد آنگه گله کن
تاکنون به معنای دعا و اهمیت و شرایط آن اشاره شد و گفته شد که چرا برخی از دعاها مستجاب نمی‌شود و اینکه مقصود از اجابت دعا چیست، هم اکنون جای پاسخ به سؤال مذکور است که در چه شرایطی دعا مستجاب می‌گردد؟ دانشمندان و مفسران اسلامی با استفاده از آیات الهی و روایات معصومین (علیهم السلام) شرایط و آدابی را برای دعا و دعا کننده بر شمرده‌اند که با رعایت آنها، دعا مؤثر واقع شده و مستجاب خواهد گردید. در کتاب "دعاها و تهلیلات قرآن" به هفده شرط و آداب دعا اشاره شده است، مانند: معرفت و شناسایی خداوند، هماهنگی بین قلب و زبان دعا کننده، انجام واجبات و ترک محرمات، استغفار از گناهان و صلوات بر محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و...می‌باشد.
و نیز مرحوم
فیض کاشانی در محجة البیضاء ده شرط را نام برده است؛ و نیز ده شرط دیگر را از کتاب "عدّة الداعی" (
علامّه حلی رحمهم الله) نقل کرده است که برخی از آن شرایط عبارتند از: تصمیم در دعا، اجتماع در دعا، اقبال با قلب به سوی خدا، عدم اعتماد بر غیر خدا در حوایج خود و....
آدابی برای
دعا کردن از سوی
ائمه اطهار (علهیم‌السلام) بیان شده است که فهرست‌وار به آن اشاره می‌كنیم.
حضرت پیامبر فرمود: «دعایی که با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز شود، رد نمی‌شود.
در کتاب
حضرت علی (علیه‌السلام) است که
مدح قبل از سؤال و درخواست است پس هرگاه از خدا حاجتی خواستی ابتدا او را
تمجید کن. راوی می‌گوید به او عرض کردم چگونه او را تمجید کنم فرمودند: بگو: «یامن اقرب الی من حبل الورید یا من یحول بین المرء و قلبه یا من هو باالمنظر الاعلی یا من لیس کمثله شیء».
در مورد روایات مربوط به استجابت قطعی دعا تعابیری به کار رفته است که ذکر آن خالی از فائده نیست.
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: "ریشه دعاها در پشت پرده است؛ یعنی نمی‌تواند آزادانه به پیشگاه الهی راه پیدا کند تا وقتی که مشتمل بر درود بر پیغمبر باشد.
و در روایت دیگر فرموده است: "علاوه بر آنکه در آغاز، صلوات بفرستد، در پایان دعا بر محمد و آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درود بفرستد".
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: هرکس به
خدا حاجتی دارد آغاز کند، با
صلوات بر محمد و آل محمد سپس
حاجت خود را درخواست کند و ختم کند آن را به صلوات بر محمد و آل محمد، به درستی که
خداوند کریم‌تر از آن است که دو طرف
دعا را بپذیرد و وسط آن را رها کند چرا که صلوات بر محمد و آل محمد هیچ‌گاه رد نمی‌شود.
امام صادق فرمودند. دعا را با مدح خدا آغاز کن و سپس اقرار به
گناه نما و سپس حاجتت را بطلب.
در آنچه که خداوند
حضرت عیسی (علیه‌السّلام) را بدان موعظه نموده است آمده است: که ای عیسی مثل فرد محزونی که در حال غرق شدن است مرا بخوان و مرا نخوان مگر با حالت
تضرع بسوی من و این که
همت تو تنها یک چیز باشد، به درستی که هرگاه چنین مرا بخوانی تو را اجابت می‌کنم.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: هرکس
وضوی نیکویی گرفت سپس دو رکعت
نماز خواند در حالی که
رکوع و
سجود آن را کامل به جا آورد و
سلام و ثنای خدا و رسولش را به جا آورد سپس حاجت خود را طلب نمود، چنین کسی حاجتش را در محل مناسبش طلب کرده، و هرکس خیر را در این جایگاه طلب کند ناامید نمی‌شود.
خداوند متعال به بعضی از انبیائش وحی کرد که: اگر اهل
هفت آسمان و زمینها همه از من درخواست کنند و من درخواست همه آنها را برآورده سازم از ملک من به اندازه بال مگسی کم نمی‌شود، چگونه از ملکی کم شود که من
قیم آن هستم.
حضرت علی (علیه‌السّلام) به
امام حسن (علیه‌السلام) وصیت نمود که: سزاوار است که درخواست تو در آنچه که از خدا می‌خواهی از چیزهایی باشد که جمال و زیبائیش برای تو باقی بماند و وزر و وبالی هم برای تو نداشته باشد و این در حالی است که
مال برای تو باقی نمی‌ماند و تو هم برای آن باقی نمی‌مانی.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود: هرگاه فردی دعا کرد دیگران را نیز دعا کند که به اجابت نزدیکتر است و هرکس چهل فرد
مؤمن از برادرانش را قبل از دعا برای خود دعا کند،
خداوند دعا را در حق آنها و خود او اجابت می‌کند.
حضرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود: دعای پنهانی برابر هفتاد دعای آشکار است.
دعا در بعضی از اوقات مستجاب است.
دعا بعد از
نماز واجب، هنگام بارش باران، هنگام سحر و هنگام
عیادت مریض مستجاب است.
حضرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود: دعا کنید از خدا و
یقین به اجابت داشته باشید.
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود:
قسم به خدا مؤمن پافشاری بر برآورده شدن
حاجت از خدا نمی‌کند مگر این که خداوند حاجت او را می‌دهد.
امام مجتبی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: اگر کسی مواظب قلبش باشد تا وسوسه‌ها و خاطراتی که مورد رضای خدا نیست در آن خطور نکند، من ضامنم که او مستجاب الدّعوة باشد.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرموده: "قطع امید از غیر خدا کنید تا دلتان به هیچ قدرتی جز خدا تکیه نکند، آنگاه دعا کنید، یقیناً آن مستجاب است".
نیز روایت شده که: مظلومی که هیچ پناهگاهی جز خدا ندارد، دعای او یقیناً مستجاب است.
بنابراین اگر دعا به زبان جاری شد، دست رد به سینه سائل نمی‌خورد و دعایش پذیرفته خواهد شد. زیرا فاعل و کسی که خواسته را، برآورده می‌کند، تمام و فوق تمام است و فیض آن حضرت، کامل و فوق کمال است و اگر فیض، ظهور ندارد و افاضه نمی‌شود، از ناحیه نقصانِ استعداد است؛ پس اگر پذیرنده، استعداد پذیرش فیض را داشته باشد، فیض الهی از خزینه‌هایی که پایان ندارد و کمبودی در آنها ایجاد نمی‌شود و از معادن فیضی که غیر متناهی است و نقصان‌پذیر نیست، بر او افاضه خواهد شد.
از این رو گفته شده که امور به سه قسم است؛
اول، آن است که بدون دعا مصلحت در عطای آن وجود دارد، در این صورت چه دعا کنند و چه نکنند، خداوند کرامت خواهد نمود.
دوم، آن است که با دعا نیز مصلحت بوجود نیاید. در این صورت دعا هم بکنند، عطا نخواهد کرد.
سوم، با دعا کردن مصلحت در عطای آن بوجود آید و بدون دعا، مصلحتی نداشته باشد، (یعنی مصلحت با دعا بوجود آید) در این صورت عطای آن مشروط به دعا است و چون انسان از تشخیص صلاح و فساد همه امور عاجز است باید از دعا کوتاهی نکند، و اگر مستجاب نشد مایوس نگردد و بداند که صلاح نبوده است.
سایت اندیشه قم پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «شرائط استجابت دعا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۱.
