• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سید محمد موسوی عاملی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه : سید محمد موسوی عاملی جبعی، صاحب مدارک، سید شمس الدین، جبل عامل،نوادگان شهید ثانی.
پرسش : سید محمد موسوی عاملی چه کسی بودند؟
پاسخ : سید محمد موسوی عاملی یکی از فقها وعلمای بزرگ شیعه که مغروف به صاحب مدارک است.


ناحیه جبل عامل لبنان به داشتن ستارگانی فروزان و بی شمار در آسمان علم و فقاهت مکتب انسان ساز شیعه معروف خاص و عام است.
[۱] مظفر، محمدحسین؛ تاریخ شیعه، سیدمحمد باقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵، ص۲۳۵.
تا آنجا که علامه بزرگوار قاضی سید نور الله شوشتری ؛ شهیدثالث که مدفنش در شهر آگرا ( اکبر‌آباد ) در کشور هند می باشد در کتاب شریف مجالس المومنین این گونه نوشته:
تجلی انوار رحمت الهی همیشه شامل اهل جبل عامل بوده و نور محبت خاندان ( اهل البیت ) از ناحیه ایمان ایشان چون بارقه نور از شاهق طور ظهور می نموده و هیچ قریه ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای امامیه در آن جمع نباشند.
[۲] شوشتری، قاضی سیدنورالله؛ مجالس المومنین، تهران: اسلامیه، ۱۳۶۵، ج۱، ص ۷۷.

در نقلی دیگر این چنین آمده که:
در زمان شهید ثانی و در تشیع جنازه شخصی در یکی از قریه های جبل عامل هفتاد مجتهد امامیه شرکت کرده بودند.
[۳] قمی، عباس؛ الکنی و الالقاب، تهران: صدر،بی تا، ج ۲، ص ۱۰۴.

شیخ حر عاملی نیز در این خصوص جمله ای بسیار زیبا دارد که تحسین انسان را بر می انگیزاند:
تعداد علمای جبل عامل لبنان یک پنجم علمای شیعه اند، با اینکه جمعیت آنان یک دهم؛ از یک دهم شیعیان جهان نیز کمتر است.
[۴] عاملی، سید محمد؛ مدارک الأحکام، قم: مؤسسة آل البیت،۱۴۱۰،ج۱، ص۱۱ مقدمه کتاب و حرعاملی، محمدبن حسن؛ أمل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد: مکتبة الأندلس،ج۱، ص۱۵

یکی از این ستارگان که همچون خورشیدی تابناک بر آسمان فقه و فقاهت می درخشد؛ دانشمندی پرکار و پرتوان به نام سید محمد بن علی بن حسین بن أبی الحسن موسوی عاملی جُبَعی
[۵] امین، سید محسن؛ أعیان الشیعة، حسن امین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات۱۴۰۳، ج۱۰، ص۶
ملقب به شمس الدین
[۶] مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص ۳۸۱.
است که به «صاحب مدارک» معروف بوده است.
[۷] حرعاملی، محمد بن حسن؛ أمل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد: مکتبة الأندلس،ج۱، ص ۱۶۹.


دوره زندگی ۶۲ ساله
[۸] عاملی، سید محمد؛ همان، ج۱، ص۳۵ مقدمه کتاب.
این دانشمند خستگی ناپذیر در دوره ای ممتاز در تاریخ جهان تشیع واقع شده است. چون مصادف با دوره ای است که برای اولین بار مذهب نجات بخش شیعه در بخش وسیعی از جهان اسلام مذهب رسمی حکومتی مقتدر شد.
[۹] مزاوی، میشل؛ پیدایش دولت صفوی در ایران، یعقوب آژند، تهران: گستره، ۱۳۶۸،ص۲۸.

باید اشاره نمود که اگر کمک علمای شیعه
[۱۰] مظفر، محمدحسین؛ همان، ص۳۰۸.
مخصوصا علمای ناحیه جبل عامل لبنان نبود صفویان هرگز به انجام این کار شگرف نائل نمی شدند.
[۱۱] عاملی، سید محمد؛ همان، ج۱، ص۲۲ مقدمه کتاب.

این دوره؛ دوره رونق علم و فرهنگ شیعی است که تلاشهای علمای جبل عامل در این خصوص ستودنی است. برخی از آنها همراه صفویان شده و به تبلیغ و تحکیم مبانی تشیع مشغول شدند
[۱۲] -عاملی، سید محمد؛ همان،ج۱، ص۲۲ مقدمه کتاب
و برخی نیز که به همکاری با صفویان روی نیاوردند به پیشبرد فرهنگ و علوم تشیع کمک فراوانی نمودند. سیدمحمد موسوی عاملی جُبَعی از جمله کسانی است که وارد دربار صفوی نشد و به کوشش هر چه بیشتر در پیشبرد فرهنگ غنی و علوم انسان ساز شیعی روی آورد.
[۱۳] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.


شمس الدین
[۱۴] مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص ۳۸۱.
سید محمد در سال ۹۴۶ قمری در خانواده ای با تقوا و عارف به احکام اسلامی متولد شد.
[۱۵] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص۶ و موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۲، همان، ج۷، ص ۵۴.
پدرش عالم فاضل سید علی موسوی عاملی بود که در زمان خود دانشمندی ممتاز بود. مادرش نیز دختر(شهید ثانی) شیخ زین الدین عاملی بود که از دانشمندان بزرگ و سرآمد شیعه محسوب می شود.
[۱۶] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، صص۱۶۸- ۱۶۹.
کسی که واژه شهید و شهادت زیباترین لقب اوست و بسان شهید اول در میان علمای شیعه همچون خورشیدی می درخشند.
بدین ترتیب سید محمد از ناحیه پدر از تبار سادات و دانشمندان؛ و از ناحیه مادر نیز از نوادگان شهید ثانی محسوب شده و سبط آن دانشمند شهید است
[۱۷] مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۹۲.
؛ لذابه همین دلیل عنوانی بهتر از خانواده آسمانی برای این خاندان پاک نمی توان پیدا نمود.
لازم به ذکر است که سید علی فرزند دیگری به نام سید علی داشته که به نورالدین ثانی معروف؛ و ایشان نیز از دانشمندان و فقهای عصر خود در شام و مکه بوده است.
[۱۸] قمی، عباس؛ الکنی و الالقاب، تهران: صدر، بی تا، ج ۳، ص۹۰ و صص۲۶۹-۲۷۰


سیدمحمد تحصیلاتش را در زادگاه خود آغاز نمود
[۱۹] حرعاملی، محمد بن حسن؛ صص۱۶۸- ۱۶۹.
درطول تحصیل با دائی خود شیخ حسن ( صاحب معالم ) فرزند شهید ثانی هم درس بوده و حتی اساتید آنها هم مشترک بوده است.
[۲۰] حرعاملی، محمد بن حسن؛ صص۱۶۸- ۱۶۹.

آنها برای تحصیل در نجف اشرف نیز باهم مهاجرت نمودند.
[۲۱] حرعاملی، محمد بن حسن؛ صص۱۶۸- ۱۶۹.
این دو چونان اسبی سرکش بر دشت و دامن دانش می تاختند و در دانش اندوزی چون شیرخواره ای سیری ناپذیربودند.
[۲۲] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ همان، ج۷، ص ۴۸.

بعد از دو سال و اندی آنها در حالیکه به درجه اجتهاد رسیده بودند به وطنشان در ناحیه جبل عامل بازگشتند.
[۲۳] سبحانی، جعفر؛ موسوعة طبقات الفقهاء، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، ج‌۱۱، ص ۲۸۸.


پدرش سید نورالدین علی
[۲۴] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۱۶۸.
که از اعیان علمای جبل عامل بود اولین استاد او بوده است.
[۲۵] بحرانی، یوسف؛ لولوالبحرین، بمبئی: بی نا، بی تا(چاپ سنگی) ص۴۳.
استاد دیگر او شخصی بنام سید علی صائغ حسینی جزینی بوده
[۲۶] بحرانی، یوسف؛ لولوالبحرین، بمبئی: بی نا، بی تا(چاپ سنگی) ص۴۳.
که سید محمد در نزد این دو استاد که از شاگردان شهید ثانی بودند درسهای ادبیات عرب ، منطق ، ریاضی و علوم معقول و منقول و فروع را فراگرفت.
[۲۷] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ همان، ج۷، ص ۴۸ و قمی، عباس؛ الکنی و الالقاب، همان، ج ۱، ص ۳۳۵

پس از رحلت سید علی صائغ؛ ملا عبد الله یزدی(صاحب حاشیه در منطق) به منطقه جبل عامل آمد و «صاحب مدارک» و «صاحب معالم» درسهای منطق، مطول ، حاشیة خطائی، حاشیه ملا عبدالله را به همراه کتاب تهذیب منطق از او فراگرفتند.
[۲۸] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰،ص ۷.
البته علاوه بر این دروس وی بر آنها فقه و حدیث را نیز تدریس نمود.
[۲۹] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰،ص۶.

از دیگر استادان او را شخصی بنام شیخ احمد بن حسن نباطی عاملی ذکر شده است.
[۳۰] - قمی، عباس؛ فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۶۰.

او از محضر شیخ حسین بن عبد الصمد که از شاگردان شهید ثانی بوده نیز بهره ها گرفته و روایاتی را به واسطه ایشان از شهید ثانی نقل نموده است.
[۳۱] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، صص ۱۶۸-۱۶۹.

پس از آن به همراه «صاحب معالم» برای تکمیل معلومات خود به نجف اشرف مهاجرت نمودند. و هنگامی که در درس مقدس اردبیلی حاضرشدند از او درخواست نمودند چون ما نمی توانیم مدت زیادی را در عراق بمانیم اگر صلاح می دانی آنطور که ما می خواهیم برای ما تدریس کنی!
استاد به آنان گفت: چگونه؟ گفتند: ما پیشاپیش درسها را مطالعه می کنیم؛ اگر مطلبی را فهمیدیم نیازی به تقریر شما نیست و اگر چیزی را نفهمیدیم آنگاه شما تدریس کنید.
استاد کار آنان را پسندید و آنان در محضر او برخی دروس از جمله: اصول ، منطق ، کلام و کتابهایی چون شرح مختصر عضدی و شرح شمسیة و شرح المطالع را فرا گرفتند.
[۳۲] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰،ص۷ و مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص ۳۹۲ و قمی، عباس؛ فوائدالرضویه، همان، ۵۶.

جالب است فراگیری آنان از این استاد فرزانه؛ در زمانی بود که مقدس اردبیلی بر کتاب ارشاد شرحی را می نوشت و بخشهای از نوشته اش را به آنان می داد تا در عبارت آن نگاه کرده و برخی نوشته های غیر فصیح را اصلاح کنند.
[۳۳] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰،ص۷.


صاحب مدارک شخصیتی، بزرگوار دانشمندی فاضل، متبحر، ماهر و محققی تیز بین بود و زاهد و عابد و صاحب ورع بود.
[۳۴] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۱۶۸.
او اسوه و جلودار محققان است.
[۳۵] موسوی خوانساری اصفهانی،میرزا محمد باقر؛ همان، ج۷، ص ۴۹.
او سیدی از سادات ما و بزرگی از بزرگان ما و فقیه از فقهای ما( شیعیان) بود. ‌
[۳۶] تفرشی، سیدمصطفی؛ نقدالرجال، قم: موسسه آل البیت،۱۴۱۸، ج۴، ص۲۷۰.

سیدمحمد از کثرت ورع و تقوی و علامندی شدید به اشتغالات علمی زیارت امام رضا (ع) را ترک نمود زیرا از آن بیم داشت که در صورت مسافرت به ایران ؛ شاه عباس کبیر از او بخواهد که وارد دربار شود.
[۳۷] مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۹۲.

او فقیهی محدث و جامع فنون و علوم بود.
[۳۸] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۱۶۸.
و روایاتی را به واسطه اساتیدش از شهیدثانی نقل کرده است.
[۳۹] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، صص۱۶۸-۱۶۹.
که در برخی کتب روایی نقل شده است.
[۴۰] حسینی جلالی، سیدمحمدحسین؛ فهرس التراث، قم: انتشارات دلیل ما،ج۱،ص۸۲۶.

هر دوی (صاحب مدارک و صاحب معالم )مصداق حقیقی نفس سلیم بودند و در نماز به یکدیگر اقتدا می کردند و در درس همدیگر حاضر می شدند.
[۴۱] محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج۱، ص ۱۶۸.
فضل این دو مشهورتر از آنست که انکار شود‌.
[۴۲] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.

هر کدام از این دو نفر که کتابی را تالیف می نمودند بر دیگری عرضه میداشتند
[۴۳] قمی، عباس؛ فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۹۹.
و بعد از مذاکره در اطراف مطلب و تنقیح آن با توافق هر دو؛ به تالیف اقدام می‌نمودند.
[۴۴] مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۹۲.
در این میان بسیار پیش می آمد که اگر مسأله ای از یکی از آن دو پرسیده می شد او سئوال کننده را به دیگری (که این مسأله را با اجتهاد استنباط وحکم آن را استخراج نموده بود) ارجاع می داد و می گفت او مرا از زحمت استنباط این سئوال آسوده ساخته است.
[۴۵] مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۹۲.

آن دو در اخبار طریق خاصی ابداع کردند و به صحیح اعلایی قائل شدند؛ که بر اساس آن بایستی روات حدیث اثنی عشری و عادل باشند و بر عدالتشان نیز دو نفر شهادت داده شده باشد. به این ترتیب آنان بسیاری از اقوال علمای قبل از خود را رد نمودند.
[۴۶] - تنکابنی، میرزا محمد؛ قصص العلما، محمدرضا حاج شریفی خوانساری، قم: حضور، ۱۳۸۰، ص۲۶۹.

سیدمحمد روش فقهی استادش مقدس اردبیلی را دنبال می نمود بدین گونه که در احادیث تحقیق و تفحص می نمود و آرا و اقوال و دریافتهای علما را دارای حجیت نمی دانست.
[۴۷] عظیمی، حبیب الله؛ تاریخ فقه و فقها، تهران، اساطیر،۱۳۸۵، ص۲۳۷.
و در عین حال او الگوی محققان و مقتدای نکته پردازان و زبان علمای متاخر بود
[۴۸] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.

سید محمد موسوی عاملی از جمله علمای شیعه است که به وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت قائل و بر آن در تالیفاتش نیز تصریح نموده است.
[۴۹] افندی اصفهانی، میرزا عبد الله؛ تعلیقه أمل الامل، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی،بی تا، ص ۷۳.


«صاحب مدارک» با آنکه تألیفات زیادی ندارد ولی آن را به کثرت تحقیق آراسته است
[۵۰] حر عاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، صص۱۶۸-۱۶۹.
و تالیفاتش منقح، مهذب و حاوی فواید بسیار است.
[۵۱] مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۸۱.

یکی از تالیفات گرانسنگ او کتاب شریف مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام است.
[۵۲] تهرانی، شیخ آقا بزرگ؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۲۰، ص۲۳۹ و محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج۱، صص۱۶۸-۱۶۹.
ایشان در این نوشته کتاب شرایع را از اول تا آخر باب حج به صورت تعلیقه و حاشیه شرح نموده است.
[۵۳] مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۸۱.
از ممیزات این کتاب که در شرح شرایع الاسلام محقق حلی نگاشته شده است متانت در استدلال و اعتماد بر روایات مسلم است که مبتنی بر دلایل عقلیه است. کتاب مدارک هرچند ناقص مانده و فقط مبحث عبادات آن در سه جزء تالیف شده لکن اثری است مورد اعتماد فقها ، و از نوشته های استوار و فاخر در فقه استدلالی به شمار میرود.
[۵۴] حبیب الله عظیمی، تاریخ فقه و فقها، تهران، اساطیر،۱۳۸۵، ص۲۳۷.
و مرجع علماء و فقها است.
[۵۵] عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، تهران: کتابخانه مرکزی(علم و صنعت)، بی تا، ص۵۵۹.

لازم به ذکر است که تالیف کتاب شریف مدارک الاحکام در سال ۹۹۸ به پایان رسیده است.
[۵۶] عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۵۹.

از دیگر تالیفات او می توان حاشیة بر ألفیة الشهید
[۵۷] افندی اصفهانی، میرزا عبد الله؛ همان، ص ۷۳.
؛ شرح المختصر النافع
[۵۸] افندی اصفهانی، میرزا عبد الله؛ همان، ص ۷۳ و عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۵۹.
؛ حاشیه بر استبصار و حاشیه بر تهذیب
[۵۹] مامقانی، عبدالله؛ تنقیح المقال، نجف اشرف: مرتضویه، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۵۲.
را نام برد.
برخی انتساب کتابهای؛ شرح قصائد ابن ابی الحدید و حاشیه بر شرح الفیه ابن ناظم
[۶۰] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۲، ج۷، ص ۴۵ و قمی، عباس؛ فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۵۹.
به ایشان را مردود شمرده اند.
[۶۱] امین، سید محسن؛ همان، ج۹، ص ۱۵۸ و ج ۱۰، ص ۷.


از جمله شاگردان او می توان به: سید اسماعیل بن علی کفرحونی، حسن بن علی حانینی، و عبد السلام بن محمد مشغر پدر بزرگ (مادری) مولف کتاب« أمل‌الآمل»، و عبد اللطیف بن علی بن أحمد بن أبی جامع عاملی، و علی بن أحمد بن موسی نباطی نجفی، و برادرش سید علی بن علی بن أبی الحسن، و محمد أمین استرابادی، و علی بن محمد الحرّ مشغری پدر بزرگ مؤلف کتاب «أمل‌الآمل»، و نجیب الدین علی بن محمد بن مکی جبیلی جُبَعی، و دیگرانی از بزرگان فقها و علما اشاره نمود.
[۶۲] سبحانی، جعفر؛ همان، ج‌۱۱، ص ۲۸۸.

نوه شهید ثانی؛ بنام شیخ محمد بن حسن بن زین الدین عاملی که از شاگردان صاحب مدارک بوده در رثای استاد فرزانه اش اشعار زیبایی سروده است.
[۶۳] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص۱۶۸.


حواشی و تعلیقات گسترده ای که بر کتاب مدارک الاحکام نوشته شده نشانگر آن است که این تالیف نقطه عطفی در نوشتار فقهی جهان تشیع بوده است که البته برای کوتاه شدن سخن به برخی از آنها اشاره می شود.
برجسته ترین حاشیه بر مدارک الاحکام کاری سترگ از استاد بزرگ آیت الله وحید بهبهانی است.
[۶۴] تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ همان، ج۶، ص۱۹۶.
و از علمایی که بر این کتاب حواشی و تعلیقاتی نوشته اند می‌توان به صاحب مفتاح الکرامه سید جواد حسینی شقرایی نجفی
[۶۵] تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ همان، ج۶، ص۱۹۶.
، محمد امین بن محمد استر آبادی ،
[۶۶] تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ همان، ج۶، ص۱۹۶.
ملا عبدالله تونی صاحب وافیه
[۶۷] تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ ج۶، ص۱۹۷.
، مولف کتاب ریاض المسائل
[۶۸] تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ ج۶، ص۱۹۷.
، فرزند صاحب معالم که به شیخ محمد سبط ( شهید ثانی) معروف است
[۶۹] تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ ج۶، ص۱۹۷.
، و محدث بزرگوار شیخ یوسف بحرانی صاحب حدائق اشاره کرد.
[۷۰] تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ ج۶، ص۱۹۷.


سید محمد فرزندی فرزانه داشت که نامش سیدحسین بود.
[۷۱] افندی اصفهانی، میرزا عبد الله؛ همان، ص ۷۳.
و شیخ حر عاملی در خصوص او گفته: او فقیهی فاضل، ماهر، جلیل القدر و عظیم الشان است که از پدرش و بهاء الدین محمد عامل ی درس فراگرفته است.
[۷۲] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۷۹.

هنگامی که سید حسین در خراسان ساکن شد منصب شیخ الاسلامی به او داده شد و قاضی القضات خراسان هم شد.
[۷۳] بحرانی، یوسف؛ لولوالبحرین، بمبئی: بی نا، بی تا(چاپ سنگی) ص۴۲
او علاوه بر این در کنار مضجع شریف امام رضا (ع) کرسی درسی دایر نمود وعده زیادی از محضر او بهره بردند.
[۷۴] حر عاملی،محمدبن حسن؛ همان، ج۱، ص ۷۹.

سید حسین در سال ۱۰۶۹ وفات یافت و ابراهیم بازوری شاعر معروف آن عضرشعری در مدح او سروده است.
[۷۵] سبحانی، جعفر؛ همان، ج‌۱۱، ص ۹۴.

فرزند دیگرش سید نجم الدین بوده که دانشمند فرزانه ای بوده و به همراه دو فرزندش (نوه های صاحب مدارک) أبی عبد الله محمد و أبی الصلاح علی، از صاحب معالم دارای اجازه بوده اند.
[۷۶] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.


سر انجام این دانشمند کوشا در ۶۲ سالگی
[۷۷] -موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ همان، ج۷، ص ۵۵ و قمی، عباس؛ فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۵۹.
و در شب دهم ربیع الاول سال ۱۰۰۹ درقریه جبع رحلت نمود
[۷۸] حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۱۶۹و میرزا محمد باقر بن موسوی خوانساری اصفهانی، همان، ج۷، ص ۵۰.
گرچه برخی رحلت ایشان را شب شنبه ۱۸ ربیع الاول ۱۰۰۹ قمری می دانند.
[۷۹] - امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷ و یوسف بحرانی؛ همان، ص۴۲.

شعری در وفات ایشان سروده شده که در اصطلاح تاریخ دانان این گونه اشعار دلالت بر تاریخ واقعه ای می کنند و مورخان آن را «ماده تاریخ» می نامند.
و ابن علی سبط ذی المسالک بعد (نجاح) ( جد ذوالمدارک)
کلمه «نجاح» در این شعر به حساب حروف ابجد نشانگر عدد۶۲ است که اشاره به سن او و جمله «و جد ذوالمدارک» اشاره به عدد ۱۰۰۹ است که سال وفات اوست.
[۸۰] عاملی، سید محمد؛ همان، ج۱، ص۳۵ مقدمه کتاب.

«صاحب معالم» بعد از وفات «صاحب مدارک»بر مزار او این گونه نوشت:
رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلوا تبدیلا ‌
[۸۱] احزاب/سوره۳۳، آیه۲۳.    

همچنین او در فراغ یار عزیزش ابیاتی سوزناک سرود که بر مزار این عالم پر افتخار نوشته شد.
[۸۲] امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.
[۸۳] یوسف بحرانی؛ همان، ص۴۲.


۱. ↑ مظفر، محمدحسین؛ تاریخ شیعه، سیدمحمد باقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵، ص۲۳۵.
۲. ↑ شوشتری، قاضی سیدنورالله؛ مجالس المومنین، تهران: اسلامیه، ۱۳۶۵، ج۱، ص ۷۷.
۳. ↑ قمی، عباس؛ الکنی و الالقاب، تهران: صدر،بی تا، ج ۲، ص ۱۰۴.
۴. ↑ عاملی، سید محمد؛ مدارک الأحکام، قم: مؤسسة آل البیت،۱۴۱۰،ج۱، ص۱۱ مقدمه کتاب و حرعاملی، محمدبن حسن؛ أمل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد: مکتبة الأندلس،ج۱، ص۱۵
۵. ↑ امین، سید محسن؛ أعیان الشیعة، حسن امین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات۱۴۰۳، ج۱۰، ص۶
۶. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص ۳۸۱.
۷. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ أمل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد: مکتبة الأندلس،ج۱، ص ۱۶۹.
۸. ↑ عاملی، سید محمد؛ همان، ج۱، ص۳۵ مقدمه کتاب.
۹. ↑ مزاوی، میشل؛ پیدایش دولت صفوی در ایران، یعقوب آژند، تهران: گستره، ۱۳۶۸،ص۲۸.
۱۰. ↑ مظفر، محمدحسین؛ همان، ص۳۰۸.
۱۱. ↑ عاملی، سید محمد؛ همان، ج۱، ص۲۲ مقدمه کتاب.
۱۲. ↑ -عاملی، سید محمد؛ همان،ج۱، ص۲۲ مقدمه کتاب
۱۳. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.
۱۴. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص ۳۸۱.
۱۵. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص۶ و موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۲، همان، ج۷، ص ۵۴.
۱۶. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، صص۱۶۸- ۱۶۹.
۱۷. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۹۲.
۱۸. ↑ قمی، عباس؛ الکنی و الالقاب، تهران: صدر، بی تا، ج ۳، ص۹۰ و صص۲۶۹-۲۷۰
۱۹. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ صص۱۶۸- ۱۶۹.
۲۰. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ صص۱۶۸- ۱۶۹.
۲۱. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ صص۱۶۸- ۱۶۹.
۲۲. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ همان، ج۷، ص ۴۸.
۲۳. ↑ سبحانی، جعفر؛ موسوعة طبقات الفقهاء، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، ج‌۱۱، ص ۲۸۸.
۲۴. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۱۶۸.
۲۵. ↑ بحرانی، یوسف؛ لولوالبحرین، بمبئی: بی نا، بی تا(چاپ سنگی) ص۴۳.
۲۶. ↑ بحرانی، یوسف؛ لولوالبحرین، بمبئی: بی نا، بی تا(چاپ سنگی) ص۴۳.
۲۷. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ همان، ج۷، ص ۴۸ و قمی، عباس؛ الکنی و الالقاب، همان، ج ۱، ص ۳۳۵
۲۸. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰،ص ۷.
۲۹. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰،ص۶.
۳۰. ↑ - قمی، عباس؛ فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۶۰.
۳۱. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، صص ۱۶۸-۱۶۹.
۳۲. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰،ص۷ و مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص ۳۹۲ و قمی، عباس؛ فوائدالرضویه، همان، ۵۶.
۳۳. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰،ص۷.
۳۴. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۱۶۸.
۳۵. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی،میرزا محمد باقر؛ همان، ج۷، ص ۴۹.
۳۶. ↑ تفرشی، سیدمصطفی؛ نقدالرجال، قم: موسسه آل البیت،۱۴۱۸، ج۴، ص۲۷۰.
۳۷. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۹۲.
۳۸. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۱۶۸.
۳۹. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، صص۱۶۸-۱۶۹.
۴۰. ↑ حسینی جلالی، سیدمحمدحسین؛ فهرس التراث، قم: انتشارات دلیل ما،ج۱،ص۸۲۶.
۴۱. ↑ محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج۱، ص ۱۶۸.
۴۲. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.
۴۳. ↑ قمی، عباس؛ فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۹۹.
۴۴. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۹۲.
۴۵. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۹۲.
۴۶. ↑ - تنکابنی، میرزا محمد؛ قصص العلما، محمدرضا حاج شریفی خوانساری، قم: حضور، ۱۳۸۰، ص۲۶۹.
۴۷. ↑ عظیمی، حبیب الله؛ تاریخ فقه و فقها، تهران، اساطیر،۱۳۸۵، ص۲۳۷.
۴۸. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.
۴۹. ↑ افندی اصفهانی، میرزا عبد الله؛ تعلیقه أمل الامل، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی،بی تا، ص ۷۳.
۵۰. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، صص۱۶۸-۱۶۹.
۵۱. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۸۱.
۵۲. ↑ تهرانی، شیخ آقا بزرگ؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۲۰، ص۲۳۹ و محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج۱، صص۱۶۸-۱۶۹.
۵۳. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد؛ همان، ج۳، ص ۳۸۱.
۵۴. ↑ حبیب الله عظیمی، تاریخ فقه و فقها، تهران، اساطیر،۱۳۸۵، ص۲۳۷.
۵۵. ↑ عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، تهران: کتابخانه مرکزی(علم و صنعت)، بی تا، ص۵۵۹.
۵۶. ↑ عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۵۹.
۵۷. ↑ افندی اصفهانی، میرزا عبد الله؛ همان، ص ۷۳.
۵۸. ↑ افندی اصفهانی، میرزا عبد الله؛ همان، ص ۷۳ و عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۵۹.
۵۹. ↑ مامقانی، عبدالله؛ تنقیح المقال، نجف اشرف: مرتضویه، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۵۲.
۶۰. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۲، ج۷، ص ۴۵ و قمی، عباس؛ فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۵۹.
۶۱. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۹، ص ۱۵۸ و ج ۱۰، ص ۷.
۶۲. ↑ سبحانی، جعفر؛ همان، ج‌۱۱، ص ۲۸۸.
۶۳. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص۱۶۸.
۶۴. ↑ تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ همان، ج۶، ص۱۹۶.
۶۵. ↑ تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ همان، ج۶، ص۱۹۶.
۶۶. ↑ تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ همان، ج۶، ص۱۹۶.
۶۷. ↑ تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ ج۶، ص۱۹۷.
۶۸. ↑ تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ ج۶، ص۱۹۷.
۶۹. ↑ تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ ج۶، ص۱۹۷.
۷۰. ↑ تهرانی، شیخ آقابزرگ؛ ج۶، ص۱۹۷.
۷۱. ↑ افندی اصفهانی، میرزا عبد الله؛ همان، ص ۷۳.
۷۲. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۷۹.
۷۳. ↑ بحرانی، یوسف؛ لولوالبحرین، بمبئی: بی نا، بی تا(چاپ سنگی) ص۴۲
۷۴. ↑ حر عاملی،محمدبن حسن؛ همان، ج۱، ص ۷۹.
۷۵. ↑ سبحانی، جعفر؛ همان، ج‌۱۱، ص ۹۴.
۷۶. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.
۷۷. ↑ -موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر؛ همان، ج۷، ص ۵۵ و قمی، عباس؛ فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، همان، ص۵۵۹.
۷۸. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن؛ همان، ج۱، ص ۱۶۹و میرزا محمد باقر بن موسوی خوانساری اصفهانی، همان، ج۷، ص ۵۰.
۷۹. ↑ - امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷ و یوسف بحرانی؛ همان، ص۴۲.
۸۰. ↑ عاملی، سید محمد؛ همان، ج۱، ص۳۵ مقدمه کتاب.
۸۱. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۲۳.    
۸۲. ↑ امین، سید محسن؛ همان، ج۱۰، ص ۷.
۸۳. ↑ یوسف بحرانی؛ همان، ص۴۲.


سایت پژوهه    


رده‌های این صفحه : علمای شیعه | فقیهان مشهور
جعبه ابزار