سجده بر خاک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سجده بر خاک، تربت کربلا، شیعه.
پرسش: فلسفه سجده بر خاک چیست؟ و چرا شیعه بر مهر و
تربت کربلا سجده می‌کند؟
پاسخ: حقیقت سجده همان خضوع، تذلل، میل و ... است. سجده، یکی از واجبات است؛ چراکه در قول خدای متعال آمده است: "ای کسانی که ایمان آورده‌اید! رکوع کنید و سجود به‌جا آورید ...". در این‌جا ضروری است به نکته‌ای توجه شود و آن این‌که
شیعه بر خاک سجده می‌کند، نه برای خاک؛ زیراکه سجود برای غیر خدای متعال به اتفاق تمام علمای شیعه
شرک است. علت سجده بر خاک، این است که ما در این مسئله از
سنت پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ پی‌روی می‌کنیم؛ چراکه در منابع و مصادر معتبر اهل سنت آمده است: سجده بر خاک است و پس از آن، چیزهایی که از خاک می‌روید. البته، غیر از چیزهایی که به‌طور عادی از پوشیدنی‌های و خوراکی‌هاست. اما در حال اضطرار بر لباس و پوشیدنی‌ها هم می‌شود سجده کرد!
یکی از مسائل جنجال‌برانگیز علیه شیعه ـ از روی جهل یا دشمنی ـ که از طرف مخالفان مطرح می‌شود و از این طریق شیعه را مورد حمله قرار می‌دهند، مسئله سجده بر خاک است؛ درحالیکه اگر این مسئله از روی
حق و انصاف و به دور از هرگونه
تعصب بررسی شود، نتیجه آن درست برعکس آن چیزی است که به شیعه نسبت می‌دهند؛ زیراکه شیعه بر خاک سجده می‌کند، نه برای خاک؛ چراکه سجده بر دو قسم است؛ یکی سجده برای چیزی و دیگری سجده بر چیزی.
بدون تردید سجده برای چیزی، حالتی از حالات شرک است و شیعه این نوع از سجده را حرام می‌داند؛ برای این‌که سجود این چنینی برای غیر خداست و اثباتش نیاز به براهین و تلاش زیاد ندارد، و شما را به فتاوای علمای شیعه در این مسئله ارجاع می‌دهیم.
برای روشن شدن مسئله و حقیقت موضوع، به تحلیل و بررسی آن در ضمن مباحث آینده می‌پردازیم.
سجود در لغت به معنای فروتنی، افتادگی و ... آمده است. در شرع
مقدس به معنای نهادن مقداری از پیشانی بر زمین یا غیر آن درحالیکه چیزی بین پیشانی و چیزی که بر آن سجده می‌شود، حایل و فاصله نباشد. دلیل آن روایتی است که می‌گوید: "هنگامی که سجده می‌کنی، پیشانی‌ات را بر
زمین بگذار و سریع به
زمین نزن؛ (مانند نوک زدن کلاغ بر زمین)".
هم‌چنین در این باره
روایت است: "نزد پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ از حرارت و گرمی زمین مکه و
مدینه در پیشانی و دست‌هایمان شکایت کردیم و رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ به شکایت ما جواب مثبت نداد".
سجده به اجماع تمام علما و فقها
واجب است؛ چراکه خدای متعال می‌فرماید: "ای کسانی که
ایمان آورده‌اید:
رکوع کنید و سجده به‌جا آورید...".
بدیهی است که این موضوع (سجود) از مسائل فقهی است، نه از مسائل کلامی؛ زیراکه سجده به فعل مکلف تعلق و ارتباط دارد. اختلاف در مسائل فقهی (نزد شیعه و اهل سنت) فراوان است و بهترین دلیل آن، این است که مشاهده می‌کنیم، مذهب
اهل سنت خود به چهار مذهب اصلی تقسیم می‌شود که این چهار مذهب در بسیاری از مسائل فرعی فقهی با هم اختلاف دارند.
اخبار و
روایات وارده در باب سجود را می‌شود به سه قسم تقسیم نمود:
۱. روایاتی که تأکید می‌کنند به ضرورت سجده بر زمین.
۲. روایاتی که اشاره دارند به سجده بر گیاهان؛ مانند: حصیر.
۳. روایاتی که اشاره دارند به سجده بر پیراهن (پارچه) پنبه‌ای یا پشمی.
روایاتی که بر سجود روی زمین تأکید می‌کنند. روایات در این زمینه فراوان است و با تعابیر متفاوت و مختلف در کتاب‌های روایی نقل شده است که ما در این‌جا به ذکر چند نمونه اکتفا می‌کنیم:
"جعلت لی الارض مسجداً و طهوراً"؛ زمین برای من محل سجده و پاک‌کننده قرار داده شد.
این روایت در کتاب مسلم این‌گونه آمده است:
"تمام زمین برای ما محل سجده قرار داده شد و خاکش برای ما پاک‌کننده (طهور)، در صورتی که
آب یافت نشود".
در
سنن ترمذی این‌گونه آمده است: "تمام زمین برای من
مسجد و طهور قرار داده شد".
در کلام بیهقی چنین نقل شده است: "زمین برای من طهور و مسجد قرار داده شد". در کلام بیهقی با این بیان نیز ملاحظه می‌شود: "زمین برای من پاک و مسجد قرار داده شد و هر کجا که هنگام
نماز شد نماز می‌خوانم هر طور که باشد".
اباذر نقل می‌کند که
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: "زمین برای تو محل سجده است. پس هر کجا که وقت نماز شد، نماز بخوان".
ابن عباس می‌گوید: "پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ بر سنگ سجده کرد".
ابوسعید خدری روایت می‌کند: "من با چشمان خودم دیدم که بر پیشانی و بینی رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ اثر خاک و گل بود".
جابربن عبدالله می‌گوید: "من با رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نماز ظهر می‌خواندم. به خاطر شدت گرما و حرارت، یک تکه سنگ در دست خود گذاشتم تا این‌که سرد شود و بر آن سجده کنم ".
انس بن مالک می‌گوید: "ما با پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در گرمای شدید نماز می‌خواندیم، هر یکی از ما سنگ بر‌می‌داشتیم و در دست خود نگه می‌داشتیم تا این‌که خنک شود، وقتی سرد شد می‌گذاشتیم و بر آن سجده می‌کردیم".
عمر بن خطاب می‌گوید: "در شب بارانی برای نماز صبح خارج شدیم؛ چون زمین گل‌آلود شده بود، هر یک از ما مقداری سنگ جمع‌آوری کردیم و در حیاط مسجد فرش کردیم و بر آن نماز گذاردیم، وقتی پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ متوجه این مسئله شد، فرمود: چه چیز خوبی، پس این شروع نماز خواندن با سجده بر سنگ بود".
عیاض بن عبدالله قرشی نقل می‌کند: "چون پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ دید مردی بر عمامه‌ای که بر سرش است، سجده می‌کند، اشاره فرمود عمامه‌ات را به عقب بکش و اشاره فرمود با پیشانی‌ات سجده کن".
اینها نمونه‌ی از روایات فراوانی است که بیان می‌کند، سجود باید بر خاک و زمین باشد. بیهقی می‌گوید: ... اگر سجود بر پارچه و لباس جایز بود، باید در روایات به آن اشاره می‌شد؛ چراکه سجده بر آن از برداشتن سنگ و خنک کردن در دست برای سجود راحت بود.
روایاتی که می‌گویند سجود بر غیر زمین بدون عذر جایز است:
انس بن مالک نقل می‌کند: "جده‌اش (ملیکه) رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ را برای غذایی که برای آن حضرت پخت، دعوت کرد. پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ از آن
غذا و
طعام خورد، سپس فرمود: برخیزید و با من نماز
اقامه کنید. انس بن مالک می‌گوید: پاشدم و حصیری را که بر اثر مرور زمان سیاه شده بود، آبی پاشیدم و نمناکش کردم. پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ بر آن ایستاد. من پشت سر حضرت و آن پیرزن (جده‌اش) پشت سر من به نماز ایستادیم.
هم‌چنین از انس روایت دیگری است با این مضمون که می‌گوید: "یکی از عمه‌هایم برای پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ طعامی پخت و خطاب به پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ گفت: من دوست دارم در منزل من غذا میل کنی و در آن‌جا نماز بخوانی! انس می‌گوید: پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ آمد، حصیر بزرگی که در منزل بود، دستور داد آن را در گوشه‌ای از اتاق گذاشتیم و روی آن را آب و جارو کردیم، پس
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بر روی آن به نماز ایستاد و ما پشت سر آن حضرت نماز اقامه کردیم".
هم‌چنین از انس بن مالک روایت است که می‌گوید: "ام سلیم از رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ درخواست نمود تا به منزلش بیاید و نماز بخواند، تا وی آن‌جا را مکان همیشگی نمازش قرار دهد! رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ درخواست ام‌سلیم را اجابت کرد، به منزل او آمد، حصیری را که در خانه‌اش بود با آب مرطوب نمودم و پیامبر در آن‌جا نماز خواند، ام‌سلیم با پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نماز گذارد و آن‌جا را مصلای خویش قرار داد".
ابن عباس نقل می‌کند: "رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ بر حصیر کوچک نماز می‌گذارد".
ابوسعید خدری می‌گوید: "بر پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ وارد شدم، دیدم آن حضرت بر روی حصیر نماز می‌خواند و بر همان حصیر سجده می‌کند".
۴. میمونه (همسر پیامبر) نقل می‌کند: "رسول الله در حال نماز بود و من در کنارش بودم به‌گونه‌ای که پیراهنش به من می‌خورد، هنگامی که به سجود می‌رفت، و بر حصیر نماز می‌گذارد".
روایات در این زمینه فراوان است که به جهت اختصار به همین مقدار اکتفا می‌کنیم.
روایاتی که می‌گویند سجده بر غیر زمین در حال عذر جایز است:
در این قسمت به بیان حدیث انس بن مالک اکتفا می‌کنیم.
انس می‌گوید: "ما با رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نماز می‌خواندیم. هرگاه یکی از ما به جهت شدت گرما، نمی‌توانستیم پیشانی خود را بر زمین بگذاریم، در حال سجده، پیراهن خود را پهن می‌کردیم و بر آن سجده می‌کردیم".
این روایت در منابع مختلف اهل سنت (مانند
صحیح بخاری و صحیح مسلم) با
الفاظ و تعابیر مختلف نقل شده است.
هر محقق و پژوهشگری با تحقیق و جست‌و‌جو در این
احادیث به‌روشنی درمی‌یابد که تمام این روایات متمرکز در این مسئله هستند که اولاً سجده باید بر خاک باشد، پس از آن چیزهایی که از زمین می‌روید، غیر از خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها و در مرحله بعد (در حال اضطرار) بر پیراهن (پارچه) می‌توان سجده نمود.
بنابراین و طبق این روایات فقها و علما این شاگردان مکتب
اهل بیت علیهم‌السلام به تبعیت از روایات
ائمه علیهم‌السلام می‌گویند:
واجب است محل سجده در نماز زمین یا چیزی که از زمین می‌روید باشد و از چیزهایی که غالباً خوردنی و پوشیدنی نیست باشد.
اما این‌که چرا ما (شیعه) مقداری از خاک و گل را خشک می‌کنیم و به‌صورت مهر درآورده و بر آن سجده می‌کنیم؟ این به جهت دلایلی است که بعضی از آنها، عبارت‌اند از:
به جهت اطمینان به
طهارت و پاک بودن آن است؛ زیراکه یکی از شرایط محل سجده (چیزی که بر آن سجده می‌شود) آن است که پاک باشد. هم‌چنین برای اطمینان به مباح بودن آن؛ چراکه یکی از شرایط محل سجده مباح بودن آن است.
به خاطر این‌که در زمان ما غالباً کف خانه‌ها، مساجد و ... با فرش پوشانده شده است و خاک یافت نمی‌شود؛ بنابراین بر روی مهر سجده می‌کنیم.
در این‌که چرا شیعه بر تربت امام حسین ـ علیه‌السلام ـ سجده می‌کند؟ باید گفت:
در میان فقهای شیعه فقیهی را نمی‌توان یافت که قائل باشد، سجود بر خاک امام حسین واجب است؛ بلکه آنان می‌گویند هر خاکی که پاک و مباح باشد، سجده بر آن صحیح است؛ چنان‌که بیان شد. بلی آنان می‌گویند سجده بر خاک
امام حسین علیه‌السلام مستحب است.
سجود بر تربت حسینی نمونه‌ای است از نمونه‌های سجده بر خاک، و مسلمانان بر صحت سجده بر خاک و زمین اجماع دارند، پس وجهی برای استثنای تربت حسینی از مطلق زمین و خاک باقی نمی‌ماند، تا گفته شود چرا شیعه بر
تربت امام حسین ـ علیه‌السلام ـ سجده می‌کند.
اهل بیت ـ علیهم‌السلام ـ تأکید فراوان داشتند بر سجود بر تربت حسینی و
امام سجاد علیه‌السلام اولین امامی بود که بر تربت حسینی سجده کرد. تمام امامان ـ علیهم‌السلام ـ بر خاک امام حسین ـ علیه‌السلام ـ سجده می‌کردند و بر استحباب آن تأکید داشتند؛ چنان‌که
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: "سجده بر
تربت سیدالشهدا، حجاب‌های هفت‌گانه را بر‌می‌دارد".
وجوه فراوانی بر رجحان داشتن سجود بر تربت سیدالشهدا دلالت می‌کند که بر اهل
دانش پوشیده نیست؛ مثلا:
عمر بن سعد، صبح روز عاشورا نماز صبح را با لشکریانش به جماعت خواند؛ اما در ظهر همان روز امام حسین ـ علیه‌السلام ـ را به شهادت رساند. شیعه با سجده بر تربت حسینی در نماز، اعلان می‌کند که نماز مرده و بی‌روح (مانند نماز
عمر بن سعد و حاکمش یزید و...) نمی‌خواند؛ بلکه نماز شیعه (مانند نماز امام حسین علیه‌السلام، جدش و پدرش) است. این همان چیزی است که مفهوم
ولایت اهل‌بیت علیهم‌السلام را نزد شیعیانش محکم و استوار می‌کند.
و به همین جهت ائمه ـ علیهم‌السلام ـ به سجده بر تربت حسینی تأکید کردند؛ یعنی سجود بر تربت حسینی همان تسلیم و خضوع برای خداست، با پی‌روی از راه اولیائش.
برخی تلاش کردند تا معالم و آموزه‌های غدیر که در آن با
علی علیه‌السلام به‌عنوان
امام و خلیفه بیعت شد و عاشورا که در زمان بنی‌امیه اتفاق افتاد را خاموش کنند. تربت حسینی سند زنده تاریخی است بر جنایات حکام بنی‌امیه در
روز عاشورا. زمانی که ظالمان در طول
تاریخ تا به امروز، تمام امکانات خویش را تجهیز کردند تا تعالیم و آموزه‌های غدیر و عاشورا را کم‌رنگ کنند و از بین ببرند.
اما ائمه و
اهل بیت علیهم‌السلام حادثه عاشورای حسینی را از طریق مرثیه،
گریه،
زیارت و ... در جان و دل مردم و نسل‌ها رسوخ دادند و بین آنان و
قیام عاشورا ارتباط برقرار نمودند. از این رهگذر مسئله اهمیت و تأکید بر تربت حسینی
آشکار می‌شود.
تربت حسینی یکی از چیزهایی است که می‌تواند انگیزه انقلاب و
جهاد را در اکثریت مردم
مسلمان تهیج کند و این همان چیزی است که امت اسلامی به آن نیازمند است. به‌ویژه در دنیایی که امروز ما در آن
زندگی می‌کنیم و جامعه اسلامی مواجه با انواع جنگ‌هاست. تعامل و ارتباط با تربت حسینی، ارتباط با یک مقدار خاک جامد و بی‌روح نیست؛ بلکه تعامل و ارتباط با نیروی متحرک و مفهوم انقلاب و جهاد و ... است.
علاوه بر اینها تربت امام حسین ـ علیه‌السلام ـ دارای آموزه‌های اخلاقی، سیاسی و عقیدتی ـ دینی مهم و ... است که مباحث مبسوط در این باره را باید در کتاب‌های مربوط به نهضت و قیام حسینی جست‌و‌جو نمود.
در پایان می‌گوییم:
شیعه چه گناهی کرد؟ هنگامی که تمسک کرد به تعالیم
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله و عمل کرد طبق
سنت و راه و روش آن حضرت و به افعال و کردار متیقن پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ متلزم شد و از چیزهای مشکوک در تشریع که یکی از آنها سجود بر پیراهن و فرش بدون عذر و غیر ضرورت است، دوری کرد.
درباره این موضوع روایات فراوانی وجود دارد که به
فلسفه نهی از سجود بر خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها اشاره می‌کند که یکی از آنها روایت هشام بن حکم است:
هشام می‌گوید به امام صادق ـ علیه‌السلام ـ گفتم: "به ما خبر بده از چیزهایی که سجود بر آنها جایز است و چیزهایی که سجده بر آنها جایز نیست. امام صادق ـ علیه‌السلام ـ فرمود: "جایز نیست سجده مگر بر
زمین و آنچه که از زمین می‌روید، مگر آنچه که خوردنی یا پوشیدنی است.
هشام می‌گوید: عرض کردم جانم به فدایت، علت این امر چیست؟
امام علیه‌السلام فرمود: زیرا سجده خضوع برای خداست، پس سزاوار نیست، بر خوردنی یا پوشیدنی باشد؛ چراکه مردم بنده خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها هستند؛ درحالیکه سجده کننده در سجود خویش در
عبادت و
بندگی خداست، پس سزاوار نیست که پیشانی‌اش بر معبود بندگان
دنیا، کسانی که مغرور و به
غرور دنیا شدند، باشد. سجود بر خاک فضیلتش بیشتر است؛ زیراکه سجده این چنینی در
تواضع و خضوع برای خدای متعال رساتر و سزاوارتر است.
پایگاه اسلام کوئست.
